Ανοχύρωτες Πολιτείες

Ο “πόλεμος κατά της τρομοκρατίας”, αντίδραση στην αναπάντεχη επίθεση της Αλ Κάιντα στους Διδύμους Πύργους, έθεσε σε κίνηση την αμερικανική πολεμική μηχανή. Δεκαπέντε χρόνια μετά, μεγάλα τμήματα της Βόρειας Αφρικής και της Μέσης Ανατολής έχουν αποσταθεροποιηθεί, εν πολλοίς μετά από δυτικές παρεμβάσεις, με συνέπεια εκτεταμένες συμφορές στους ενεχομένους λαούς. Ταυτοχρόνως, η τρομοκρατία, ως Λερναία Ύδρα, όχι μόνον δεν εξοντώνεται, αλλά αναπτύσσει εναλλακτικές.

Κάθε νέα τρομοκρατική επίθεση οδηγεί σε δυτικές αντιδράσεις οι οποίες, αντί να ελέγξουν το πρόβλημα, το αναρριπίζουν. Η επίθεση στις Βρυξέλλες επιθέτει ένα νέο στρώμα στη συσσώρευση φαύλων κύκλων. Οι επιπτώσεις στο εύθραυστο ευρωπαϊκό γίγνεσθαι, με το προσφυγικό κύμα να ανακαλεί από τα βάθη της ευρωπαϊκής ψυχής σκοτεινά ανακλαστικά, αναλύονται ad nauseam: κατάλυση της ελεύθερης κίνησης των προσώπων, άνοδος των δεξιών εξτρεμιστών, κοινωνική και επαγγελματική περιθωριοποίηση των μουσουλμάνων της Ευρώπης, οπισθοδρόμηση του ευρωπαϊκού σχεδίου.

Η δεκαπενταετής εμπειρία θα έπρεπε να έχει οδηγήσει σε βαθύτερες σκέψεις. Απέναντι στην τρομοκρατική απειλή, οι δυτικές κοινωνίες εφαρμόζουν σταθερά την ίδια μέθοδο: αυξάνουν σταδιακά τα μέτρα, τη «δόση». Το πρόβλημα, όμως, δεν επιλύεται· αντιθέτως, επιτείνεται. Η τρομοκρατία προσαρμόζεται, εθίζεται, όπως ο Μιθριδάτης στο δηλητήριο. Η Δύση, αντί να την εξουδετερώνει, την ασκεί και την ενδυναμώνει.

Άραγε δεν το αντιλαμβάνονται οι αρμόδιοι; Αναδεικνύεται πάλι η αδυναμία των σημερινών δημοκρατιών. Καθώς το πρόβλημα υπερβαίνει τις δυνατότητές τους, οι πολιτικοί επιδιώκουν πρωτίστως να καθησυχάζουν την κοινή γνώμη. Είναι αμφίβολο, επί παραδείγματι, αν οι έλεγχοι στα αεροδρόμια προφυλάσσουν τους ταξιδιώτες από τους καμικάζι. Δημιουργούν, όμως, μια αίσθηση ασφαλείας. Με τον ίδιο τρόπο, οι αστυνομικές επιχειρήσεις και οι στρατιωτικές επεμβάσεις, επιτυχείς ή ανεπιτυχείς, αμβλύνουν τους φόβους. Ένα προπέτασμα καπνού καλύπτει την πραγματικότητα: οι δυτικές κοινωνίες έχουν καταστεί ευάλωτες.

Η υλιστική προσέγγιση η οποία επεκράτησε μεταπολεμικά, εισηγμένη στην πνευματική Ευρώπη από την πρακτική Αμερική, είχε καταλυτικά αποτελέσματα.

Κατ’αρχήν, η πίστη στην τεχνολογία και η έμφαση στην άμεση αποτελεσματικότητα δημιούργησε συνθήκες ζωής και λειτουργίας, οι οποίες κάποτε προκαλούν ανυπολόγιστες καταστροφές, όπως έδειξε η Φουκουσίμα. Όσο περισσότερο προηγμένη τεχνολογικά είναι μια κοινωνία, τόσο περισσότερο είναι εκτεθειμένη στο τυχαίο και σε ό,τι γίνεται έξω από την δική της ορθολογική. Αρκούν τα σενάρια του κυβερνοπολέμου, για να γίνει αντιληπτό πώς επιδέξιες παρεμβάσεις στα ηλεκτρονικά συστήματα τα οποία ελέγχουν τα πάντα, από τις τηλεπικοινωνίες ώς την παροχή νερού, απειλούν μια δυτική μεγαλούπολη· για να μην αναφερθούμε στα πυρηνικά.

Δεύτερον, παράλληλα προς την υπέρμετρη εξάρτηση από την τεχνολογία, οι δυτικές κοινωνίες εγκατέλειψαν την ηθική διάσταση του πολιτικού είναι. Το έλλειμμα αυτό και η συνεπαγόμενη πνευματική πενία αντανακλώνται και στο εσωτερικό των κοινωνιών. Επίσης, η αδιαφορία για τους εκτός Ευρώπης «Ανατολίτες» εκτρέφει μίσος, εγείρει τον φαύλο κύκλο της βίας. Ταυτοχρόνως, οι δυτικές κοινωνίες έχουν απεμπολήσει τη συνείδηση για την επισφάλεια της ανθρώπινης ύπαρξης. Πεπεισμένοι ότι η τεχνολογία εξασφαλίζει την υλική υπόσταση, χάνουν την ψύχραιμη κριτική σκέψη απέναντι σε απρόβλεπτα κτυπήματα. Απέχουμε πολύ από την απαντοχή και το ηθικό ανάστημα των παλαιοτέρων, Ελλήνων και μη, οι οποίοι είχαν υποστεί τη φονική χιτλερική τρομοκρατία.

Οι σημερινές συγκρούσεις δεν είναι πλέον μόνον εδαφικές. Οι τρομοκράτες προέρχονται από διάφορες χώρες, εκπαιδεύονται σε διαφόρους χώρους και πλήττουν διάφορες κοινωνίες. Λειτουργούν σε γεωγραφικώς ασυνεχή δίκτυα. Η δικτυωτή οργάνωση της τρομοκρατίας εναρμονίζεται πλήρως με τον δικτυωτό χαρακτήρα της Παγκοσμιοποίησης. Δεν είναι τυχαίο ότι στοχοποιούνται οι εξέχουσες μητροπόλεις της Δύσης: Νέα Υόρκη, Παρίσι, Λονδίνο, Βρυξέλλες. Αυτοί οι κρίσιμοι κόμβοι του δικτυωτού κόσμου είναι ευάλωτοι, καθώς συγκεντρώνουν ανθρώπους, πλούτο, διασυνδέσεις. Αυτό το δίκτυο, οι ανοχύρωτες πολιτείες, είναι τα σύγχρονα «Θερινά Ανάκτορα».

Παρά την υλική της υπεροπλία, η Δύση εμφανίζεται κατ’αναλογίαν αδύναμη. Φανατικοί ισλαμιστές, εγκληματικά στοιχεία, έμπειρα στελέχη από τον στρατό και τις μυστικές υπηρεσίες του Σαντάμ Χουσεϊν έχουν κατορθώσει να κλονίσουν τη λειτουργία του δυτικού κόσμου. Τείνουν να καθορίσουν την πολιτική ατζέντα της Ευρώπης και των Ηνωμένων Πολιτειών. Το κατέδειξε η προχθεσινή επίθεση στις Βρυξέλλες, πρωτεύουσα της Ευρώπης και κάτοπτρο των αδυναμιών της.

Στο μεταίχμιο ανάμεσα στον δεύτερο Παγκόσμιο και τον Ψυχρό Πόλεμο, όλα έδειχναν ότι η Σοβιετική Ένωση θα κατέλυε τη δημοκρατία στο σύνολο της Ευρώπης. Ένας Αμερικανός διπλωμάτης εγκατεστημένος στην πρεσβεία στη Μόσχα διετύπωσε την στρατηγική τού containment, η οποία στηριζόταν στην ανάλυση της ψυχολογίας, των πλεονεκτημάτων και των αδυναμιών του αντιπάλου. Τέσσερεις δεκαετίες αργότερα, η στρατηγική αυτή απέδωσε αποτελέσματα. Τότε η Δύση επέτυχε διότι, αντί να επιμείνει αυξητικά σε ένα αναποτελεσματικό φάρμακο, σκέφθηκε στρατηγικά.

Σήμερα, πάντως, πουθενά στον ορίζοντα δεν φαίνεται ένας σύγχρονος George Kennan.

* Ο κ. Γιώργος Πρεβελάκης είναι καθηγητής Γεωπολιτικής στη Σορβόννη (Paris I).