Το Φάντασμα της Ταυτότητας

Η κρίσιμη στροφή δεν είναι η έκβαση· είναι η διενέργεια του δημοψηφίσματος. Και άλλες χώρες της Ευρωπαϊκής Ενωσης, σε παρόμοια περίπτωση, ενδέχεται να υπερψήφιζαν την έξοδο· οι πολιτικές τους ελίτ, όμως, αποφεύγουν να θέσουν το ερώτημα στους πολίτες. Το Brexit δεν διακυβεύθηκε στις 20 Ιουνίου 2016, αλλά όταν κάποιες ισχυρές δυνάμεις, σημαντικό τμήμα της ελίτ, επέβαλαν το δημοψήφισμα. Η κυρίαρχη αντίφαση δεν βρίσκεται μεταξύ λαού και ελίτ.

Δεν είναι δύσκολο να κατανοηθεί τι κινεί το Bremain· τα οικονομικά πλεονεκτήματα έχουν αναλυθεί επαρκώς. Πιο σημαντικό είναι να εντοπιστούν τα κίνητρα, λαού και ηγεσίας, τα οποία οδήγησαν στο Brexit.

Σήμερα, πάλι, «ένα φάντασμα πλανιέται πάνω από την Ευρώπη», όχι όμως το κατά Μαρξ «φάντασμα του Kομμουνισμού». Σήμερα, πάνω από την Ευρώπη, αλλά και πάνω από όλον τον κόσμο, αιωρείται το φάντασμα της Ταυτότητας. Καθώς οι ιστορικές ασφάλειες της εθνικής ταυτότητας κλονίζονται, οι λαοί αντιμετωπίζουν ένα οντολογικό ερώτημα, η σημασία του οποίου υπερβαίνει τις οικονομικές παραμέτρους: «ποιοι είμαστε;». Στο ερώτημα αυτό δεν βρίσκεται μια αποτελεσματική απάντηση, δηλαδή μια τοποθέτηση προσαρμοσμένη στη ρευστότητα του γεωπολιτικού περιβάλλοντος – μόνον επί μέρους απαντήσεις είναι εφικτές. Μια τέτοια απάντηση έδωσαν οι Βρετανοί. Επιβεβαίωσαν την παλαιά αγγλική πολιτισμική ταυτότητα, τη «νησιωτικότητα»: δεν γνωρίζουμε, πιθανόν, ακόμη ποιοι ακριβώς είμαστε· πάντως, δεν είμαστε «ηπειρωτικοί», continentals.

Είναι, όμως, η Ευρώπη αποκλειστικά ηπειρωτική; Είναι, αν ορίζεται ως ένα σύνολο επικεντρωμένο στη Γερμανία. Η πρόσφατη ευρωπαϊκή πορεία αναβίωσε τους βαθιά ριζωμένους φόβους της βρετανικής ελίτ, τους οποίους εξέφρασε αριστοτεχνικά ο γεωγράφος Halford Mackinder στις αρχές του εικοστού αιώνα. Η ζωτική απειλή για τον αγγλοσαξονικό πολιτισμό είναι να διαμορφωθεί ένα αρραγές ηπειρωτικό σύνολο, γύρω από ένα κέντρο χωροθετημένο μεταξύ δυτικής και ανατολικής Ευρώπης. Η Αγγλία, παλαιό κέντρο του κόσμου, έτσι μετατρέπεται σε περιφέρεια· οι Ηνωμένες Πολιτείες απομονώνονται. Αυτή η γεωπολιτική αναπαράσταση εξηγεί τους δύο παγκοσμίους πολέμους, τον ψυχρό πόλεμο και τη στάση της Δύσης έναντι της μετα-ψυχροπολεμικής Ρωσίας.

Η ανάγκη του αυτοπροσδιορισμού, το λαϊκό αίσθημα, συνδυάστηκε με τα παραδοσιακά ανακλαστικά των βρετανικών ελίτ. Στο συλλογικό βρετανικό υποσυνείδητο, η σημερινή Ευρώπη φαίνεται ως revanche της Mitteleuropa, έναντι της νικήτριας θαλασσινής δύναμης κατά τους δύο παγκοσμίους πολέμους.

Στη νέα αυτή περιπέτεια του ευρωπαϊκού γίγνεσθαι συγκρούσθηκαν δύο αντιλήψεις, η οικονομική και η πολιτισμική. Επειτα από ένα μακρό διάστημα πλήρους κυριαρχίας της οικονομικής, επικράτησε η πολιτισμική διάσταση. Πρόκειται για μια μεγάλη αλλαγή. Η ατζέντα των συγκρούσεων, εντός και εκτός των κρατικών πλαισίων, μεταφέρεται από το αίτημα για ευμάρεια στην ανάγκη για ταυτότητα.

Οπως συνέβη με τις ακρότητες του οικονομισμού, τις οποίες έζησε η Ευρώπη, στη νέα, «εθνική» τάση ελλοχεύουν σοβαροί κίνδυνοι, εάν οι λαοί απλώς οπισθοδρομήσουν στις παλαιές μορφές εθνικισμού. Χρειάζεται να επαναπροσδιοριστούν οι ταυτότητες, ώστε να ληφθούν υπ’ όψιν οι νέες συνθήκες του μεταβεστφαλιανού κόσμου – μόνον έτσι θα αποφευχθούν νέες καταστροφές.

Η απάντηση στο ερώτημα «ποιοι είμαστε;» δεν μπορεί να τεθεί μόνον στο σταθερό πλαίσιο του περίκλειστου εδαφικού έθνους-κράτους. Η Παγκοσμιοποίηση, καθώς και οι τεχνολογικές εξελίξεις, το έχουν αδυνατίσει, διευκολύνοντας ταυτοχρόνως την ανάδυση δικτυωτών ταυτοτήτων, όπως οι διασπορικές ή οι θρησκευτικές. Οι δύο μορφές αλληλοεπιδρούν συνθετικά.

Η ευρωπαϊκή ενοποίηση θα όφειλε να τείνει προς μιαν υβριδική ταυτότητα, σύνθεση της εδαφικής και της δικτυωτής. Κυριάρχησε, όμως, η οικονομιστική ουτοπία. Σήμερα η Αγγλία διαχωρίζει τη θέση της. Ισως προχωρήσει μόνη της προς την υβριδική αναζήτηση, καθώς διαθέτει στο πολιτισμικό της υλικό ισχυρή εδαφική βάση και την παράδοση του ανοικτού, ασυνεχούς, δικτυωτού χώρου τής πάλαι ποτέ θαλασσινής Αυτοκρατορίας.

Το βρετανικό δημοψήφισμα επικαιροποιεί τους λόγους για τους οποίους δημιουργήθηκε η Ευρώπη, δηλαδή την εξασφάλιση της ειρήνης, της σταθερότητας και της ελευθερίας. Οι παλαιές απειλές επανέρχονται στο προσκήνιο. Χαράζει, όμως, και νέες προοπτικές. Αν δεν αποστασιοποιηθεί από την Ευρώπη, η Αγγλία έχει την ευκαιρία να προβάλει μια νέα ευρωπαϊκή εναλλακτική έναντι της σημερινής παρακμιακής. Η Ελλάδα, όπως και η Γαλλία, θα διστάσει και πάλι ανάμεσα σε δύο διαφορετικές εκδοχές της ευρωπαϊκής πορείας.

Το Brexit άνοιξε μια περίοδο με μεγάλους γεωπολιτικούς μετασχηματισμούς. Σε λιγότερο από ένα χρόνο, επίκεινται εκλογές, αμερικανικές και γαλλικές. Το καλοκαίρι του 2018 ο κόσμος μας θα είναι, ενδεχομένως, πολύ διαφορετικός από τον σημερινό.

*Ο καθηγητής Γιώργος Πρεβελάκης είναι συγγραφέας του βιβλίου «Ποιοι είμαστε; Γεωπολιτική της ελληνικής ταυτότητας», εκδ. Κέρκυρα - Economia Publishing, Απρίλιος 2016.