Στις 22 Νοεμβρίου ο Βλαντιμίρ Πούτιν, ο Ταγίπ
Ερντογάν και ο Χασάν Ροχανί συναντήθηκαν στο Σότσι της Μαύρης Θάλασσας.
Η συνάντηση αυτή σηματοδοτεί το τέλος μιας εποχής. Για πρώτη φορά από
τη διάλυση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, από τις διαπραγματεύσεις
απουσίασαν οι δυτικές δυνάμεις. Οι κληρονόμοι των παλαιών αυτοκρατοριών
εισήγαγαν ένα νέο «δόγμα Μονρόε» για τη Μέση Ανατολή. Οπως δήλωσαν σαφώς
οι Ιρανοί, σκοπός είναι να αποκλεισθούν «οι έξωθεν παρεμβάσεις», δηλαδή
οι δυνάμεις οι οποίες επί εκατονταετία καθόριζαν τις μοίρες των λαών
της περιοχής: οι Αγγλοι, οι Γάλλοι, οι Αμερικανοί.
Πριν από περίπου δύο αιώνες, με το «δόγμα Μονρόε» οι νεοσύστατες
Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής, στηριγμένες στην προστασία του
βρετανικού στόλου, απέκλεισαν τις ευρωπαϊκές δυνάμεις από την
αμερικανική ήπειρο. Αντιστοίχως, σήμερα οι Ιρανοί στηρίζονται στη ρωσική
στρατιωτική και διπλωματική ισχύ, ελπίζοντας να εκδιώξουν Ευρωπαίους
και Αμερικανούς από μια περιοχή, τη γεωοικονομική σημασία της οποίας
αναβαθμίζει ο κινεζικός Δρόμος του Μεταξιού.
Συγκροτούνται
έτσι δύο μέτωπα: το φιλοδυτικό, το οποίο περιλαμβάνει τη Σαουδική
Αραβία, το Ισραήλ και την Αίγυπτο· και το ιρανορωσικό, το οποίο
επιδιώκει να θέσει τέλος στη δυτική ηγεμονία. Η Τουρκία είναι διχασμένη.
Μολονότι παραδοσιακά φιλοδυτική, συμμαχεί ευκαιριακά με τους ιστορικούς
της εχθρούς, καθώς απειλείται από τη σύγκλιση ανάμεσα στους Κούρδους
και τη Δύση.
Η αμφισβήτηση της δυτικής παρουσίας στη Μέση Ανατολή και στη Βόρεια
Αφρική έχει βαθύτερες ρίζες από ό,τι δείχνει αυτή η ανακατανομή
επιρροών. Η πορεία της περιοχής προς τη γεωπολιτική νεωτερικότητα έχει
αναστραφεί. Πολλά από τα κράτη-δημιουργίες της Δύσης τεμαχίζονται· οι
θρησκευτικές ταυτότητες αναβιώνουν εις βάρος των διαβρωμένων εθνικών·
αναδύονται ισχυρές στρατιωτικές δυνάμεις, κράτη εν κράτεσι, όπως η
Χεζμπολάχ. Ο κουρδικός χώρος αμφισβητεί τα κρατικά σύνορα. Ο επίσημος
πολιτικός χάρτης της περιοχής εξελίσσεται σε άδειο κέλυφος.
Οι συνθήκες της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας αναβιώνουν. Το «βεστφαλιανό»
πρότυπο –η σύμπτωση κράτους, έθνους και εδάφους και η σαφής διάκριση
ανάμεσα στο εσωτερικό και το εξωτερικό στην πολιτική ζωή– αποδεικνύεται
ένα επιφανειακό στρώμα, κάτω από το οποίο επιβίωσαν οι παλαιές
γεωπολιτικές δομές. Από αυτή την αναστροφή επωφελείται κυρίως το Ιράν,
δηλαδή η περισσότερο προ-νεωτερική δύναμη.
Σε αυτό τον άναρχο και χαοτικό κόσμο σύρεται η Ελλάδα. Τα
σαουδαραβικά βλήματα είναι, πιθανώς, το ορατό σημείο μιας ευρύτερης
εμπλοκής. Παρά τις αμφιθυμίες της, η χώρα μας εντάσσεται στο δυτικό
στρατόπεδο· δεν έχει λόγους, όπως η Τουρκία λόγω Κουρδικού, να
αποστασιοποιηθεί. Ομως η συμβολή της στις προσπάθειες της Δύσης οφείλει
να παραμένει σε υψηλό επίπεδο. Αν το «ελληνικό οικόπεδο» χρησιμοποιηθεί
για ανομολόγητες ανάγκες, η χώρα θα παρασυρθεί σε περιπέτειες.
Αντιθέτως, οι δεσμοί και οι πολιτισμικές συνάφειες με τον κόσμο της
Ανατολής, όπως εκφράζονται μέσα από τα ελληνότροπα θρησκευτικά δίκτυα,
τη ναυτιλία και τις κοινωνικές δομές, προσφέρουν τη δυνατότητα για
διαμεσολάβηση ανάμεσα στα δύο αντιπαρατιθέμενα στρατόπεδα.
Παρά την ομφαλοσκοπική εμμονή του αθηναϊκού κατεστημένου στη
μικροπολιτική, η Ελλάδα βρέθηκε συχνά στο επίκεντρο κρίσιμων
γεωπολιτικών διακυβευμάτων. Η Ιστορία επανέρχεται. Το θέμα είναι αν
πρωτεύοντα ρόλο θα διαδραματίσουν οι μυστικές υπηρεσίες ή οι παράγοντες
της δημόσιας διπλωματίας στην αναπόφευκτη ελληνική εμπλοκή στο νέο
«Ανατολικό Ζήτημα».
* Ο κ. Γιώργος Πρεβελάκης είναι καθηγητής Γεωπολιτικής στη Σορβόννη (Paris I).
(από την εφημερίδα "ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ")