Όταν
ο Αχμέτ Νταβούτογλου ανέλαβε Υπουργός Εξωτερικών της Τουρκίας, πολλοί
Έλληνες ειδικοί θεώρησαν ότι εγκαινίαζε μια πολιτική η οποία θα
αναβάθμιζε την διεθνή θέση της Τουρκίας. Οι εξελίξεις διέψευσαν και τον
μεν και τους δε. Η πανεπιστημιακή ρητορική δεινότητα δεν επήρκεσε για να
αντισταθμίσει δύο εμπόδια στην ανανεούμενη εξωτερική πολιτική: αφ'ενός
τις δομικές γεωπολιτικές αντιφάσεις της Τουρκίας, εσωτερικές και
εξωτερικές· αφ'ετέρου την ρευστότητα του γεωπολιτικού περιβάλλοντος.
Το
άνοιγμα στο Ισλάμ ανταποκρινόταν σε αλληλένδετους εσωτερικούς και
εξωτερικούς στόχους. Η επίκληση της θρησκευτικής ταυτότητας θα μπορούσε
να καταστείλει την σύγκρουση μεταξύ Τούρκων και Κούρδων, προϊόν
εθνογλωσσικών διαφορών. Η Ούμμα, η μεγάλη μουσουλμανική οικογένεια,
ανασυγκροτούμενη θα έσβηνε σταδιακά στους Μουσουλμάνους τις διαιρέσεις
του εθνοφυλετισμού.
Όμως,
η έμφαση στην θρησκευτική ταυτότητα όξυνε τις ενδο-ισλαμικές αντιθέσεις
τις οποίες είχε αμβλύνει η επίφαση της τουρκικής ανεξιθρησκείας
(laiklik). Οι πρόσφατες εξεγέρσεις στην Τουρκία τροφοδοτήθηκαν από την
αναβίωση του πολιτικού αισθήματος των Αλεβιτών· πρόκειται για μια
μουσουλμανική θρησκευτική ομάδα η οποία δεν αναγνωρίζεται ούτε από τους
Σουνίτες ούτε από τους Σιίτες. Οι Αλεβίτες αντιπροσωπεύουν περίπου το
ένα τρίτο των πολιτών της Τουρκίας.
Εξωτερικά,
η επίκληση της μουσουλμανικής αλληλεγγύης διετάραξε την σχέση με το
Ισραήλ, με αποτέλεσμα να ανατραπούν οι συμμαχίες στην Ανατολική Μεσόγειο
και να διαμορφωθεί το νέο τρίγωνο Ελλάδα-Κύπρος-Ισραήλ. Η αλλαγή είχε
ως πρώτη συνέπεια τις συμφωνίες ανάμεσα στην Κύπρο, το Ισραήλ και την
Αίγυπτο για την διανομή των υποθαλασσίων κοιτασμάτων φυσικού αερίου.
Η
τουρκική εξωτερική πολιτική έχει επενδύσει πολύ στον ενεργειακό ρόλο
της Τουρκίας ως γέφυρας ανάμεσα στις χώρες που παράγουν και στις χώρες
που καταναλώνουν πετρέλαιο και φυσικό αέριο. Σε αυτή την ενεργειακή
γεωπολιτική στρατηγική, οι συμφωνίες Κύπρου, Αιγύπτου και Ισραήλ
απετέλεσαν ένα σοβαρό πλήγμα. Επίσης, η Τουρκία είχε επεξεργαστεί ένα
σχέδιο για να αποτρέψει την ομαλή διερεύνηση των δυνατοτήτων για
προσοδοφόρο εκμετάλλευση. Η διπλωματική αυτή στρατηγική έδινε ένα ισχυρό
ρόλο στον Μοχάμεντ Μόρσι, τον μόλις ανατραπέντα πρόεδρο της Αιγύπτου:
με επιχείρημα ότι η Αίγυπτος αδικήθηκε στην διανομή, ο ισλαμιστής τέως
πρόεδρος επρόκειτο, κατά τις τουρκικές ελπίδες και μεθοδεύσεις, να
δυναμιτίσει τις συμφωνίες. Είχαν προβλεφθεί και σχετικές συναντήσεις για
την τρέχουσα εβδομάδα.
Το
ρευστό πλαίσιο της Ανατολικής Μεσογείου ανέτρεψε το σχέδιο. Η ήττα των
ισλαμιστών της Αιγύπτου και η ενίσχυση του ρόλου του αιγυπτιακού στρατού
αφήρεσαν ένα σημαντικό εργαλείο από το τουρκικό διπλωματικό οπλοστάσιο.
Η
αλλαγή στην Αίγυπτο είναι η δεύτερη αρνητική εξέλιξη για τα ενεργειακά
γεωπολιτικά συμφέροντα της Τουρκίας. Ακόμη μεγαλύτερη σημασία έχει η
επίσης πρόσφατη επιλογή του αγωγού φυσικού αερίου ΤΑP και η εγκατάλειψη
του ανταγωνιστικού Nabucco. Η Τουρκία χάνει την δυνατότητα να επεκτείνει
την επιρροή της στον βαλκανικό και κεντρο-ευρωπαϊκό χώρο· επιπλέον
εξαρτάται από την Ελλάδα για να έχει πρόσβαση στην ευρωπαϊκή κατανάλωση
του φυσικού αερίου το οποίο διοχετεύεται διά του εδάφους της. Σε μια
πρόσφατη κλειστή συνάντηση στο Παρίσι με θέμα την τουρκική ενεργειακή
στρατηγική, ήταν εμφανής η απογοήτευση των Τούρκων ειδικών για τα
ενεργειακά ζητήματα.
Οι
πρόσφατες επιτυχίες της ελληνικής εξωτερικής πολιτικής και η διάψευση
των καταστροφολογικών προγνώσεων ως προς την αποτελεσματικότητα της
τουρκικής εξωτερικής πολιτικής υπό τον Αχμέτ Νταβούτογλου απαντούν στην
κυρίαρχη ελλαδική μεμψιμοιρία.
Οι
εξελίξεις κατά τις τελευταίες εβδομάδες έδειξαν ότι η νέα Τουρκία του
μετριοπαθούς ισλαμισμού ενδέχεται να αποδειχθεί "χάρτινος τίγρης"· ότι,
δηλαδή, δεν είναι ο πανίσχυρος αντίπαλος τον οποίο η Ελλάδα αδυνατεί να
αντιμετωπίσει. Η φυγή προς τα πρόσω, την οποία υιοθέτησε το τουρκικό
κυβερνών κόμμα, πολλαπλασίασε τις πολιτισμικές εντάσεις, βασική απειλή
σήμερα για την πολιτική σταθερότητα. Αν συνδυαστούν οι αμφιβολίες για
την εσωτερική συνοχή με τον φόβο για γεωπολιτικές αποσταθεροποιήσεις, η
ροή των επενδύσεων θα επιβραδυνθεί. Η συνεπαγόμενη μείωση του ρυθμού
ανάπτυξης στην οικονομία θα εντείνει τις εσωτερικές αμφισβητήσεις.
Αποδεικνύεται
και πάλι ότι τα γεωπολιτικά ζητήματα πρέπει να προσεγγίζονται με
μεγάλη σύνεση και επιφυλακτικότητα, χωρίς αστάθμητες φοβίες ή αβάσιμους
ενθουσιασμούς.
* Καθηγητής της Σχολής Γεωγραφίας και Χωροταξίας Πανεπιστημίου Σορβόνης-Paris 1, Μόνιμος Αντιπρόσωπος της Ελλάδας στον ΟΟΣΑ
(από την εφημερίδα ΕΣΤΙΑ, 09/07/2013)