Ένας αγωγός, τον οποίο η Ελλάδα προωθεί ενεργά τα ταλευταία χρόνια
μαζί με το Ισραήλ και την Κύπρο είναι ο αγωγός φυσικού αερίου «East
Med». Πρόκειται για έναν πολύ μεγάλο σε μήκος αγωγό 1.900 χλμ, ο οποίος
θα είναι βυθισμένος σε μεγάλα βάθη και με πολλές τεχνικές προκλήσεις. Με
βάση τις σχετικές αναλύσεις και τη προμελέτη βιωσιμότητας, που έχει
γίνει, το έργο θεωρείται τεχνικά εφικτό. Το φυσικό αέριο της Ανατολικής
Μεσογείου θα κατευθύνεται υποθαλάσσια προς την Κύπρο, στην συνέχεια προς
τις ακτές της Κρήτης, και ακολούθως, μέσω της Πελοποννήσου και της
Δυτικής Ελλάδας υποθαλασσίως στην Ιταλία, με διασύνδεση με τον «IGI -
Poseidon». Η σχεδιαζόμενη μεταφορική ικανότητα του αγωγού υπολογίζεται
στα 10 δισ. κυβικά μέτρα ετησίως, με δυνατότητα να ανέλθει στα 16 δισ.
κ.μ.
Μια ισραηλινή πλατφόρμα φυσικού αερίου στη Μεσόγειο Θάλασσα, περίπου
24 μίλια δυτικά του ισραηλινού λιμανιού Ashdod, στις 25 Φεβρουαρίου
2013. REUTERS / Amir Cohen
-------------------------------------------------------------------------------------
Στις αρχές Απριλίου 2017, οι υπουργοί Ενέργειας Ελλάδας, Κύπρου,
Ισραήλ και Ιταλίας υπέγραψαν παρουσία του Ευρωπαίου επιτρόπου Κλιματικής
Αλλαγής και Ενέργειας, Miguel Arias Canete, Κοινή Διακήρυξη για την
περαιτέρω συστηματική παρακολούθηση και προώθηση της ανάπτυξης του έργου
ενώ, σημειωτέον, το έργο έχει ενταχθεί στα PCIs (Projects of Common
Interest) της ΕΕ, με συνέπεια να είναι επιλέξιμο για κοινοτική
συγχρηματοδότηση και μάλιστα στην δεύτερη από –αρχικά- την πέμπτη θέση.
Το 2015 ξεκίνησε η συγχρηματοδότησή του από την ΕΕ για τη Δράση «Eastern
Mediterranean Νatural Gas Pipeline - Pre-Feed Studies».
Ο ΣΥΜΠΛΗΡΩΜΑΤΙΚΟΣ ΧΑΡΑΚΤΗΡΑΣ
Οι προμελέτες βιωσιμότητας (Pre-Feed Studies), που διεξήγαγε η ΔΕΠΑ,
κατέστησαν σαφή την τεχνική εφικτότητα, την οικονομική βιωσιμότητα και
την εμπορική ανταγωνιστικότητα του έργου. Ως κύριο συγκριτικό
πλεονέκτημα του αγωγού προβάλλεται ο συμπληρωματικός του χαρακτήρας, στο
πλαίσιο των πολλών και διαφορετικών προοπτικών εξαγωγής του φυσικού
αερίου της Ανατολικής Μεσογείου για την ενίσχυση της ενεργειακής
ασφάλειας της Ευρώπης στο μέλλον. Σύμφωνα με την ΔΕΠΑ, ο αγωγός διαθέτει
και τα τρία χαρακτηριστικά διαφοροποίησης (diversification) τα οποία
επιδιώκει η ΕΕ σε όλα τα νέα ενεργειακά έργα, τα οποία προωθεί για το
μέλλον: Νέα οδός διαμετακόμισης, νέα πηγή προέλευσης του φυσικού αερίου,
νέα χώρα-προμηθευτής. Το έργο αυτό θα συμβάλει στην διαφοροποίηση τόσο
των πηγών προμήθειας του φυσικού αερίου όσο και στην όδευση της
μεταφοράς του.
Το επόμενο βήμα είναι ο προγραμματισμός βαθυμετρικών ερευνών και
μετρήσεων σε Κύπρο και Κρήτη, προκειμένου να καθοριστεί η ακριβής
διαδρομή του αγωγού. Τέλος, επισημαίνεται ότι από το 2016, η κοινοπραξία
του αγωγού «IGI-Poseidon» (ΔΕΠΑ-Edison) έχει υπογράψει Μνημόνιο
Συναντίληψης με την Noble Energy για την από κοινού εξέταση και
παρακολούθηση των προοπτικών υλοποίησης του «East Med», ως μιας από τις
επιλογές εξαγωγής του φυσικού αερίου της ανατολικής Ευρώπης προς δυσμάς.
Το μέγα ερώτημα, το οποίο τίθεται επιτακτικά για την υλοποίηση του εν
λόγω έργου αφορά στις απαιτούμενες ποσότητες φυσικού αερίου στην
ανατολική Μεσόγειο. Η έρευνα και εξόρυξη σε Κύπρο και Ισραήλ είναι σε
πλήρη εξέλιξη, χωρίς ακόμη να είναι βέβαιον πόσο φυσικό αέριο θα είναι
διαθέσιμο για να δικαιολογήσει την κατασκευή αυτού του μεγάλου αγωγού
και την εξαγωγή του φυσικού αερίου προς την Ευρώπη με εμπορικά
ανταγωνιστικές τιμές. Επιπλέον, και η Αίγυπτος έχει εισέλθει προσφάτως
σε πρόγραμμα ανάπτυξης των κοιτασμάτων της, με πρώτο και κύριο το
νεο-ανακαλυφθέν «Zhor». Από αρκετούς αναλυτές, ως πλέον οικονομικά
επωφελής για το άμεσο μέλλον προβάλλεται η εξαγωγή του φυσικού αερίου
Ισραήλ και Κύπρου προς την Αίγυπτο προς υγροποίηση στα δύο μεγάλα
τερματικά υγροποιημένου φυσικού αερίου (LNG), IDKU και DAMIETTA. Ένας
μεγάλος υποθαλάσσιος αγωγός στη Μεσόγειο χαρακτηρίζεται ως ένα
εξαιρετικά δαπανηρό έργο, δύσκολο να υποστηριχθεί οικονομικά από τις
ξένες ενεργειακές εταιρείες ή τα τραπεζικά ιδρύματα. Ο τέως εκτελεστικός
διευθυντής της Κρατικής Εταιρείας Υδρογονανθράκων της Κύπρου και
διεθνής εμπειρογνώμονας, Charles Ellinas, σε πρόσφατη συνέντευξή του
σημείωσε ότι ο «East Med» δεν πρόκειται να καταστεί υλοποιήσιμος χωρίς
οικονομική επιχορήγηση από τους μεγάλους ενεργειακούς κολοσσούς, της
τάξης των 8 – 10 δισ. δολαρίων και σίγουρα όχι με δάνειο από την ΕΕ,
δηλαδή από την ΕΤΕπ. Τέλος, η τρίτη, πρόταση εξαγωγής του φυσικού αερίου
του Ισραήλ προς την Τουρκία φαίνεται να αναφέρεται και να υποστηρίζεται
μόνο από την ίδια την Τουρκία, και πλέον όχι και τόσο συχνά όπως στο
παρελθόν.
-------------------------------------------------------------------------------------
Ας δούμε πιο αναλυτικά τα διαθέσιμα στοιχεία σε ό,τι αφορά έρευνα και εξόρυξη φυσικού αερίου στην Ανατολική Μεσόγειο:
Με κοιτάσματα ήδη σε πλήρη ανάπτυξη και με βάση τα επίσημα στατιστικά
στοιχεία, το Ισραήλ διαθέτει περίπου 860 δισ. κ.μ. φυσικού αερίου,
προερχόμενα κυρίως από 3 κοιτάσματα: Το «Tamar» με περίπου 300 δισ.
κ.μ., το «Leviathan» με εκτιμώμενα περίπου 500 δισ. κ.μ. και έναρξη
παραγωγής το 2019 και το σύμπλεγμα των μικρότερων κοιτασμάτων «Karish-
Tanin» με επιβεβαιωμένα αποθέματα 55 δισ. κ.μ. και εκτιμώμενη έναρξη
παραγωγής το 2020.
Στην εποχή μετά την «Αφροδίτη» (περίπου 125 δισ. κ.μ.), το 2018
χαρακτηρίστηκε από το Υπουργείο Ενέργειας της Κύπρου ως «ερευνητικό
έτος», καθώς έχουν προγραμματιστεί συνολικά 4-5 γεωτρήσεις.
Συγκεκριμένα, η ιταλική ΕΝΙ προγραμματίζει 2 γεωτρήσεις για το 2018, μια
στον γεωτρητικό στόχο «Καλυψώ» του κοιτάσματος 6 και άλλη μια στον
στόχο «Σουπιά» του κοιτάσματος 3. Εφόσον ολοκληρωθούν εντός του
τρέχοντος έτους οι περιβαλλοντικές μελέτες και η αξιολόγηση των
στοιχείων των σεισμολογικών ερευνών και για το κοίτασμα 8, τότε η ΕΝΙ
ενδεχομένως να επιχειρήσει γεώτρηση και στον στόχο «Ερατοσθένης».
Επίσης, η κοινοπραξία ExxonMobil - Qatar Petroleum, έχει ανακοινώσει
ότι το β΄ εξάμηνο του 2018 θα διενεργήσει 2 γεωτρήσεις στο κοίτασμα 10,
συγκεκριμένα στους στόχους «Άνθεια» και «Δελφίνος». Βασικός στόχος της
Κυπριακής Δημοκρατίας είναι η βιώσιμη ανάπτυξη και εκμετάλλευση των
κοιτασμάτων, ανάλογα και με τις ποσότητές τους. Με την ολοκλήρωση των
ανωτέρω γεωτρήσεων εντός του 2018, θα ξεκαθαρίσει και η εικόνα για το
ποιο θα είναι το επικρατέστερο σενάριο σε σχέση με την αξιοποίηση των
κυπριακών υδρογονανθράκων.
Το γεωτρύπανο της ΕΝΙ «Saipem 12000». Πηγή : www.marinetraffic.com
-------------------------------------------------------------------------------------
Η πρώτη γεώτρηση στον στόχο «Καλυψώ» ξεκίνησε την Πρωτοχρονιά με το
γεωτρύπανο της ΕΝΙ «Saipem 12000» να τρυπά σε βάθος περίπου 1.600
μέτρων. Βάσει χρονοδιαγράμματος, η γεώτρηση αναμένεται να ολοκληρωθεί
την πρώτη εβδομάδα Φεβρουαρίου φέτος. Σύμφωνα με δημοσίευμα του
«Φιλελεύθερου», οι προσδοκίες είναι για ένα κοίτασμα κάπως μεγαλύτερο
από την «Αφροδίτη», που ερμηνεύεται ως προσδοκία για ανακάλυψη της τάξης
των 5 τρισ. κυβικών ποδών. Σύμφωνα με τους Κονοφάγο, Φωκιανού και
Φώσκολο, η γεωφυσική εταιρεία «PGS», η οποία έχει πραγματοποιήσει
συστηματικές σεισμικές γεωφυσικές καταγραφές σε Ελλάδα και Κύπρο,
παρουσίασε στο Λονδίνο χαρτογραφήσεις ανατολικά του τεράστιου
κοιτάσματος «Zohr» της Αιγύπτου, από γλώσσες τουρβιδιτών προερχόμενων
από τον Παλαιο-Νείλο ποταμό, οι οποίες δημιούργησαν τους ταμιευτήρες
ψαμμιτών, οι οποίοι με την σειρά τους οδήγησαν στις ανακαλύψεις των
κοιτασμάτων φυσικού αερίου των «Leviathan», «Tanin», «Karish» στο Ισραήλ
και της «Αφροδίτης» στην Κύπρο. Παρόμοια γεωφυσικά χαρακτηριστικά
εμφανίζουν τα κυπριακά κοιτάσματα 6,7 και 10. Με βάση τα στοιχεία της
«PGS», οι τρεις ενεργειακοί αναλυτές εκτιμούν ότι το αποθεματικό του
κοιτάσματος 6 αναμένεται να είναι πολύ σημαντικό και άξιο επένδυσης για
το μέλλον προς την προοπτική εξαγωγής του φυσικού αερίου προς την
Ευρώπη.
-----------------------------------------------------------------------------
Παράλληλα και εξίσου δυναμικά με την Κύπρο, η ENI επιχειρεί και στην
Αίγυπτο, αποδεικνύοντας τη μακροχρόνια δέσμευση της εταιρείας στα
υποθαλάσσια κοιτάσματα της Ανατολικής Μεσογείου. Συγκεκριμένα, η
εταιρεία ανακοίνωσε πρόσφατα ότι παρήγαγε την πρώτη ποσότητα φυσικού
αερίου από το «Zohr», «σε λιγότερο από δυόμισι χρόνια, χρόνο ρεκόρ για
κοίτασμα αυτού του είδους», σύμφωνα με την ανακοίνωση. Τα αποθέματα του
«Zohr» πιθανότατα υπερβαίνουν τα 0,8 τρισ. κ. μ. Σε περίπτωση
επιβεβαίωσης, θα πρόκειται για κοίτασμα κατά τι μκρότερο από το Shah
Deniz του Αζερμπαιτζάν, το οποίο θα τροφοδοτήσει από το 2020 το Νότιο
Διάδρομο Φυσικού Αερίου της ΕΕ (ΤΑΝΑΡ, ΤΑΡ). Το κοίτασμα βρίσκεται στο
σύμπλεγμα «Shorouk», ανοικτά της Αιγύπτου και περίπου 190 χλμ. βόρεια
του Port Said. «Είναι η μεγαλύτερη ανακάλυψη φυσικού αερίου που έγινε
ποτέ στην Αίγυπτο και στη Μεσόγειο και θα μπορέσει να καλύψει ένα μέρος
της ζήτησης φυσικού αερίου στην Αίγυπτο για αρκετές δεκαετίες», ανέφερε η
εταιρεία στην πρώτη ανακοίνωσή της. Στο εν λόγω κοίτασμα, η ΕΝΙ
εφαρμόζει το Μοντέλο Διπλών Ερευνών (Dual Exploration Model), δηλαδή:
ενώ τα αποθέματα υδρογονανθράκων αναπτύσσονται μέσα από τις επιτυχίες
των ερευνών, η εταιρεία είναι σε θέση να επωφεληθεί από πρόωρη
νομισματοποίηση, χάρη στην πώληση μειοψηφικών μεριδίων, διατηρώντας
παράλληλα την εκμετάλλευση του περιουσιακού στοιχείου. Σημειώνεται ότι η
ΕΝΙ κατέχει ποσοστό 60% στο «Shorouk», η ρωσική Rosneft συμμετέχει με
30% και η BP με 10%.
Από την δική της πλευρά, η BP αναπτύσσει ένα άλλο κοίτασμα, το
«Atol», βορειοδυτικά της Αλεξάνδρειας, στον υποθαλάσσιο χώρο κάτω από το
«Zhor». Συνολικά, η Αίγυπτος διαθέτει περί τα 2.156 δισ. κ.μ.
αποθεμάτων φυσικού αερίου, εξαιρουμένου του «Zhor». Ο Αιγύπτιος
πρόεδρος, Al- Sissi, έχει διακηρύξει ότι στόχος της ενεργειακής
πολιτικής της χώρας είναι η μετατροπή της σε περιφερειακό ενεργειακό
κόμβο. Το Νοέμβριο 2017, ο Πρόεδρος της Αιγύπτου επισκέφτηκε την Κύπρο,
όπου συζήτησε την κατασκευή ενός αγωγού που θα μεταφέρει το φυσικό αέριο
από την «Αφροδίτη» στην Αίγυπτο. Μια δεύτερη λύση θα μπορούσε να είναι η
αντιστροφή της τωρινής ροής του αγωγού Ισραήλ - Αιγύπτου, ώστε να
πηγαίνει από το Ισραήλ στα αιγυπτιακά τερματικά LNG, IDKU και DAMIETTA.
Ο ΙΤΑΛΙΚΟΣ ΠΑΡΑΓΩΝ
Το κοινό στοιχείο για Κύπρο και Αίγυπτο, το οποίο είναι άξιο
σημείωσης και σχολιασμού, είναι η ενεργός παρουσία του ιταλικού κολοσσού
ΕΝΙ στην έρευνα και ανάπτυξη των μεγάλων υποθαλασσίων κοιτασμάτων και
των δύο χωρών, ταυτόχρονα. Από τις πρόσφατες επισκέψεις τους
τελευταίους μήνες του 2017 του Εκτελεστικού Διευθυντή της εταιρείας,
Claudio Descalzi, σε Κάιρο και Λευκωσία προκύπτουν τα εξής σημαντικά
σημεία:
1.Η ΕΝΙ έχει αναλάβει μακροχρόνια προγράμματα έρευνας και ανάπτυξης
υδρογονανθράκων σε υποθαλάσσια κοιτάσματα φυσικού αερίου στις ΑΟΖ Κύπρου
και Αιγύπτου, τα οποία υλοποιεί σε παράλληλη βάση.
2.Σε πολιτικό επίπεδο, η Ιταλία έχει εισχωρήσει στις Τριμερείς
Διασκέψεις Κορυφής Ενεργειακής Συνεργασίας Ελλάδας- Κύπρου- Αιγύπτου και
Ελλάδας- Κύπρου- Ισραήλ, εξέλιξη πολύ σημαντική και για τις τρεις χώρες
της Ανατολικής Μεσογείου, καθώς έχει εισέλθει στο ενεργειακό παιχνίδι
της Ανατολικής Μεσογείου ένας σημαντικός ευρωπαϊκός παράγοντας, ένας εκ
των μεγαλύτερων ενεργειακών κολοσσών της Ευρώπης και χώρας μέλους της
ΕΕ, διαφοροποιώντας εν πολλοίς τα δεδομένα προς όφελός τους.
3.Από ιταλικής πλευράς, γίνονται αποφασιστικές κινήσεις ώστε να
προχωρήσει η συνεργασία της Κύπρου με την Αίγυπτο για τη μεταφορά του
φυσικού αερίου προς Ελλάδα και Ιταλία. Ο Descalzi από την Λευκωσία
δήλωσε ότι η Κύπρος είναι μια γέφυρα προς την Ευρώπη, η οποία αναζητεί
εναλλακτικές πηγές προμήθειας φυσικού αερίου. «Γι' αυτό το λόγο η Ιταλία
και η Κύπρος μαζί με την Αίγυπτο και την Ελλάδα συζητούν αυτό τον
πιθανό διάδρομο, δηλαδή τον “EastMed”, και είμαστε αισιόδοξοι και γι'
αυτό είμαστε παρόντες και επενδύουμε πολλά», σημείωσε.
4.Με τα δεδομένα αυτά φαίνεται ότι η Ιταλία προκρίνει η πορεία του
φυσικού αερίου να είναι μέσω των διεθνών υδάτων από την περιοχή μεταξύ
Κύπρου και Ισραήλ προς Αίγυπτο, Ελλάδα και Ιταλία. Στο πλαίσιο αυτό, η
ΕΝΙ κινείται προς την κατεύθυνση να διασφαλίσει την υλοποίηση του
«EastMed» από κοινού με την διοχέτευση φυσικού αερίου στα τερματικά της
Αιγύπτου IDKU και DAMIETTA. Για το λόγο αυτό, φαίνεται να δίδεται έμφαση
και από πλευράς ΔΕΠΑ στον «συμπληρωματικό» χαρακτήρα του «EastMed», ως
μιας εκ των πολλών επιλογών εξαγωγής του φυσικού αερίου της Ανατολικής
Μεσογείου εν γένει. Ένας έτερος λόγος είναι ότι στον αγωγό «IGI-
Poseidon» συμμετέχει και μια άλλη επίσης ιταλική εταιρεία, η Edison,
οπότε διπλασιάζεται το κίνητρο της Ιταλίας για όδευση του φυσικού αερίου
της Ανατολικής Μεσογείου προς Ευρώπη μέσω «EastMed» και «IGI-
Poseidon».
5.Οι εξελίξεις αυτές οδηγούν και σε μια άλλη διαπίστωση. Ο
προτεινόμενος αγωγός από το Ισραήλ προς την Τουρκία και από εκεί προς
την Ευρώπη είναι ένα έργο το οποίο έχει πλέον «ξεθωριάσει». Οι
αρνητικές προβλέψεις για την τουρκική οικονομία για το 2018, η εσωτερική
πολιτική κατάσταση στην Τουρκία και η στενή ρωσο-τουρκική σχέση στον
τομέα του φυσικού αερίου έχουν σε μεγάλο βαθμό αφήσει εκτός ατζέντας
αυτή την πρόταση. Οι όποιες αναφορές γίνονται, προέρχονται κυρίως από
την ίδια την Άγκυρα που το χρησιμοποιεί για πολιτικούς σκοπούς σε σχέση
και με την Κύπρο. Ενίοτε γίνονται και τοποθετήσεις από πλευράς Ισραήλ,
οι οποίες δεν είναι πέραν του σημείου ότι «είναι ένα σενάριο που
μελετάται».
Τέλος, θα πρέπει να σημειωθεί ότι σήμερα πλέον η Αίγυπτος δεν
χρειάζεται να αγοράσει φυσικό αέριο. Με την έναρξη παραγωγής από το
«Zhor», εκτιμάται ότι η παραγωγή το 2018 θα φτάσει τα 10 δισ. κ.μ. και
το 2019 τα 27 δισ. κ.μ. ετησίως, ενώ αναμένεται και η έναρξη παραγωγής
και από άλλα κοιτάσματα, όπως το «Atol». Όλα αυτά σημαίνουν ότι μέχρι το
2020, η Αίγυπτος αφενός θα μπορεί να καλύπτει την εγχώρια κατανάλωση,
αφετέρου θα ξεκινήσει να κάνει τις δικές της εξαγωγές φυσικού αερίου, με
αποτέλεσμα τα δύο τερματικά LNG να χρησιμοποιηθούν κατ’ αρχήν για το
αιγυπτιακό φυσικό αέριο. Αυτά υποστηρίζει ο Charles Ellinas και δε
φαίνεται να έχει άδικο, αν λάβουμε υπόψη και όλες τις προαναφερθείσες
εξελίξεις σε σχέση με τη δραστηριοποίηση της ΕΝΙ στην Αίγυπτο.
ΠΡΩΤΑ ΤΑ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΑ
Συνολικά, η αμερικανική γεωλογική εταιρεία USGS στην έκθεσή της για
την ανατολική Μεσόγειο εκτιμά τα συνολικά ανακτήσιμα αποθέματα στα 4.000
δισ. κ.μ. Με το πιο αισιόδοξο σενάριο, τα συνολικά in place αποθέματα
φυσικού αερίου εκτιμώνται περί τα 10.000 δισ. κ.μ. Από τους υπολογισμούς
αυτούς, είναι ξεκάθαρο ότι ακόμη βρισκόμαστε στην αρχή. Σε κάθε
περίπτωση, τα ισχύοντα στις διεθνείς αγορές ορίζουν ότι για την τελική
λήψη της απόφασης για την κατασκευή ή μη ενός αγωγού, λαμβάνονται υπόψη
τα αντικειμενικά δεδομένα του έργου, που έχουν να κάνουν με τις
διαθέσιμες ποσότητες υδρογονανθράκων in place, τις τιμές αγοράς και
πώλησής τους στους τελικούς αποδέκτες on the spot, τα κόστη κατασκευής,
τα τέλη διέλευσης, το χρηματοδοτικό σχήμα και το οικονομικό- επενδυτικό
ρίσκο.
Δεδομένου ότι η ερευνητική διαδικασία στην ανατολική Μεσόγειο είναι
σε πλήρη εξέλιξη, η εξαγωγή του φυσικού αερίου τοποθετείται για
αργότερα, όταν θα είναι ξεκάθαρες οι διαθέσιμες ποσότητες φυσικού αερίου
προς εξαγωγή. Τα γεωπολιτικά δεδομένα και οι εσωτερικές πολιτικές
επιδιώξεις διαδραματίζουν βεβαίως ένα σημαντικό ρόλο στην εν λόγω
διαδικασία, όχι όμως τον καθοριστικό. Τόσο η έρευνα και εξόρυξη
υδρογονανθράκων όσο και η διεθνής διαμετακόμισή τους αφορούν μεγάλες και
μακροχρόνιες επενδύσεις εκατομμυρίων δολαρίων, όπου οι εταιρείες και οι
αγορές έχουν τον πρώτο και τον τελευταίο λόγο για την προώθηση ή μη των
εν λόγω επενδυτικών έργων.
* Η κ. Μαρίκα Καραγιάννη είναι νομικός και πολιτικός
επιστήμων με εξειδίκευση σε θέματα πετρελαίου και φυσικού αερίου σε
Ρωσία, Καύκασο, Κασπία, Μέση Ανατολή και Μεσόγειο.
(από foreignaffairs.gr, 15/01/2018)