Αδιαμφισβήτητα το Σύνταγμα του 1982, αν και αποτελεί προϊόν του στρατιωτικού καθεστώτος υπό τον Κενάν Εβρέν, συνιστά μέχρι και σήμερα σημείο αναφοράς για όλο το κοινωνικοοικονομικό και κοινωνικοπολιτικό φάσμα της Τουρκίας, είναι η πολιτειακή πυξίδα βάσει της οποίας κινείται το πολιτικό σύστημα της γείτονος. Πώς προέκυψε το Σύνταγμα του 1982;
Μετά τη στρατιωτική επέμβαση συνεστήθη νομοθετική επιτροπή εθνικής ασφαλείας με μέλη τους: Κενάν Εβρέν, αρχηγό των ενόπλων δυνάμεων, Νουρετίν Ερσίν, αρχηγό του στρατού, Ταχσίν Σαχίνκαγια, αρχηγό της αεροπορίας, Νεζάτ Τουμέρ, αρχηγό του ναυτικού και Σεντάτ Τζελασούν, αρχηγό της στρατοχωροφυλακής. Η εν λόγω επιτροπή είχε ως κύρια αποστολή της να ετοιμάσει το κείμενο του Συντάγματος και μετά την ολοκλήρωσή του προχώρησε, στις 7 Νοεμβρίου 1982, στη διενέργεια δημοψηφίσματος για την έγκρισή του από τον λαό. Σύμφωνα με το αποτέλεσμα του δημοψηφίσματος, το 91,37% του τουρκικού λαού αποφάσισε υπέρ της εγκρίσεως του Συντάγματος, πράγμα που αποτελεί ένα από τα παράδοξα στην πολιτική ιστορία της χώρας, ένα Σύνταγμα να έχει καταρτιστεί εξ ολοκλήρου από την εν λόγω επιτροπή, να εγκρίνεται από τη συντριπτική πλειοψηφία του τουρκικού λαού και παράλληλα να αποτελεί αντικείμενο κριτικής από όλες τις κοινωνικοπολιτικές δυνάμεις… Μετά την έγκριση του Συντάγματος και μετά τις εθνικές εκλογές που έλαβαν χώρα στην Τουρκία το 1983, με απόφαση του προεδρείου του Κοινοβουλίου, αποφασίστηκε η λήξη της θητείας της νομοθετικής επιτροπής εθνικής ασφάλειας και τα μέλη της επιτροπής έγιναν μέλη της επιτροπής της προεδρίας της δημοκρατίας.
Το προοίμιο και τα βασικά άρθρα
Για να μπορέσουμε να κατανοήσουμε το «πνεύμα» του Συντάγματος του 1982 θα πρέπει να αναφερθούμε στο προοίμιό του, το οποίο διαμορφώνει τις κατευθυντήριες γραμμές του τουρκικού κράτους. Τα βασικά σημεία του νέου Συντάγματος έχουν ως εξής:
«Το Σύνταγμα αυτό καθορίζει την αδιαίρετη ενότητα του Υψίστου Τουρκικού Κράτους και την αιώνια ύπαρξη της τουρκικής πατρίδας και έθνους, το οποίο εδράζεται στις επαναστατικές αρχές και στον εθνικισμό όπως αυτός νοηματοδοτήθηκε από τον ιδρυτή της Τουρκικής Δημοκρατίας, τον αθάνατο ηγέτη και μοναδικό ήρωα Ατατούρκ…
…η λαϊκή κυριαρχία ασκείται άνευ όρων από τον τουρκικό λαό και ασκείται όπως ορίζει το Σύνταγμα. Κανένας ιθύνων δεν μπορεί να υπερβεί το συνταγματικό πλαίσιο…
…ουδεμία δραστηριότητα κατά των επαναστατικών αρχών, του εθνικισμού του Ατατούρκ, των ιστορικών και ηθικών αξιών του τουρκισμού, του αδιαίρετου του τουρκικού κράτους, της τουρκικής ύπαρξης και των τουρκικών εθνικών συμφερόντων θα τύχει οποιασδήποτε προστασίας και δεν θα υπάρξει καθ’ οιονδήποτε τρόπο ανάμειξη των ιερών θρησκευτικών αισθημάτων στις κρατικές υποθέσεις και στην πολιτική, βάσει της αρχής της κοσμικότητας (état laic)».
Στο σημείο αυτό θα ήταν χρήσιμο να επισημάνουμε το γεγονός ότι αναφέρεται στη γαλλικού τύπου κοσμικότητα, τη λεγόμενη laicité.
Οπως φαίνεται σαφώς από το προοίμιο του Συντάγματος, οι βασικές αρχές του διέπονται από τις αρχές του ιδρυτού του κράτους, Μουσταφά Κεμάλ, και ο θεματοφύλακας αυτών είναι το κράτος και δη ο στρατός. Επομένως το κράτος και δη ο τουρκικός στρατός αποτελεί κατά το Σύνταγμα του 1982 τον θεσμό που επιβάλλει άνωθεν τις δυτικές αξίες όπως αυτές είχαν νοηματοδοτηθεί από τον ιδρυτή του. Ο θεσμός που αποτέλεσε τον εγγυητή αυτής της λογικής είναι το Συμβούλιο Εθνικής Ασφαλείας, που σύμφωνα με το άρθρο 118 είναι ο θεσμός εκείνος που διαμορφώνει την κοινωνικοπολιτική και κοινωνικοοικονομική ατζέντα και έχει ρόλο συντονιστού μεταξύ των κρατικών υπηρεσιών διά την εφαρμογή των ληφθεισών αποφάσεων, αφού πρώτα έχουν διαβιβαστεί στο υπουργικό συμβούλιο. (Με την αναθεώρηση του 2001, ο όρος «υπουργικό συμβούλιο» αντικατεστάθη από τον όρο «πρόεδρος της δημοκρατίας»).
Το Σύνταγμα διέπεται από τις αρχές του Μουσταφά Κεμάλ, και θεματοφύλακας αυτών είναι το κράτος και δη ο στρατός.
Το πνεύμα του προοιμίου αποτυπώθηκε με σαφή τρόπο στις βασικές διατάξεις του πρώτου μέρους του Συντάγματος, τα λεγόμενα «πρώτα τέσσερα άρθρα», όπως έχει καθιερωθεί στο πολιτικό λεξιλόγιο. Τα τέσσερα άρθρα έχουν ως εξής:
«Ι. Μορφή του κράτους
Αρθρο 1. Το κράτος της Τουρκίας είναι Δημοκρατία. (Republic είναι η ακριβής απόδοση του όρου.)
ΙΙ. Χαρακτηριστικά της Δημοκρατίας
Αρθρο 2. Η Τουρκική Δημοκρατία, με πνεύμα δικαιοσύνης, εθνικής αλληλεγγύης και κοινωνικής ηρεμίας, είναι ένα δημοκρατικό, κοσμικό, κράτος δικαίου, βασιζόμενο σε αρχές όπως αυτές καθορίζονται στο προοίμιο, συνδεδεμένη με τον εθνικισμό του Ατατούρκ, σεβόμενη τα ανθρώπινα δικαιώματα.
ΙΙΙ. Ενότητα του κράτους, επίσημη γλώσσα, σημαία, εθνικός ύμνος και πρωτεύουσα
Aρθρο 3. Το κράτος της Τουρκίας αποτελεί μια αδιαίρετη ολότητα με το έθνος και την επικράτεια. Γλώσσα είναι η τουρκική.
Σημαία είναι η λευκή ημισέληνος, κόκκινο χρώμα, όπως ορίζει ο νόμος.
Εθνικός ύμνος είναι ο “Υμνος της Ανεξαρτησίας”.
Πρωτεύουσα είναι η Αγκυρα.
IV. Μη αναθεωρητέες διατάξεις
Αρθρο 4. Οι διατάξεις του πρώτου άρθρου περί της μορφής του κράτους, του δεύτερου άρθρου περί των χαρακτηριστικών της Δημοκρατίας και το τρίτο άρθρο δεν αναθεωρούνται, ούτε υποβάλλεται πρόταση για αναθεώρησή τους».
Καταργούνται το φέσι και οι τεκέδες, καθιερώνεται ο πολιτικός γάμος
Σημαντική θέση στο Σύνταγμα του 1982 καταλαμβάνει το πέμπτο τμήμα περί προστασίας των «επαναστατικών κανόνων» (άρθρο 174), των νόμων που παγίωσαν την αρχή της κοσμικότητας. Οι «επαναστατικοί κανόνες» έχουν ως εξής:
1. Ο νόμος περί εκπαίδευσης. Βάσει αυτού όλα τα εκπαιδευτικά ιδρύματα θα υπάγονται στο υπουργείο Παιδείας. Η λογική αυτού του νόμου ήταν να εφαρμοσθεί η αρχή της κοσμικότητος στα εκπαιδευτικά ιδρύματα με θρησκευτικό χαρακτήρα.
2. Νόμος περί καπέλου. Σύμφωνα με τον νόμο αυτό, καταργείται το φέσι και αντ’ αυτού καθιερώνεται το καπέλο.
3. Κατάργηση των τεκέδων.
4. Το αστικό δίκαιο που ψηφίσθηκε καθιερώνει τον πολιτικό γάμο.
5. Αποδοχή του διεθνούς δικαίου.
6. Καθιέρωση του τουρκικού αλφαβήτου.
7. Κατάργηση τίτλων, όπως εφέντης, μπέης, πασάς κ.λπ.
8. Νόμος περί ενδυμασίας. Σύμφωνα με τις διατάξεις αυτού του νόμου καταργήθηκαν οι ενδυμασίες της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και υιοθετήθηκε η ενδυμασία δυτικού τύπου.
Ολα τα εκπαιδευτικά ιδρύματα θα υπάγονται στο υπουργείο Παιδείας. Στόχος ήταν να εφαρμοσθεί η αρχή της κοσμικότητος σε αυτά με θρησκευτικό χαρακτήρα.
Ενα άλλο βασικό χαρακτηριστικό γνώρισμα του Συντάγματος του 1982 αφορά τις προσωπικές ελευθερίες. Ειδικότερα τα άρθρα 12, 13 και 14, ενώ με τον πλέον σαφή τρόπο αναγνωρίζουν την αξία της προσωπικής ελευθερίας του ανθρώπου, εντούτοις παράλληλα τονίζουν με ξεκάθαρο τρόπο ότι οι ανθρώπινες ελευθερίες θα περιορίζονται με νόμο, ο οποίος δεν θα έρχεται σε αντίθεση με το πνεύμα του Συντάγματος και την κοσμικότητα, όπως αυτή έχει νοηματοδοτηθεί στο προοίμιο.
Επομένως το κράτος τίθεται υπεράνω των προσωπικών ελευθεριών, οι οποίες διαποτίζονται από το πνεύμα της κοσμικότητος.
Το πνεύμα του προοιμίου αντανακλάται επίσης και στην εκπαίδευση. Συγκεκριμένα το άρθρο 42 του Συντάγματος αναφέρει με τον πιο ρητό τρόπο ότι η εκπαίδευση τελεί υπό τον έλεγχο του κράτους και ασκείται σύμφωνα με τις επαναστατικές αρχές του Ατατούρκ.
Το Σύνταγμα του 1982 αδιαμφισβήτητα διαμόρφωσε και διαμορφώνει μέχρι στιγμής το πολιτειακό πλαίσιο βάσει του οποίου κινείται το πολιτικό σύστημα. Ωστόσο θα πρέπει να σταθούμε σε δύο παράδοξα. Το πρώτο έγκειται –όπως τονίσαμε πιο πάνω– στο γεγονός ότι εγκρίθηκε με δημοψήφισμα από τη συντριπτική πλειοψηφία του τουρκικού λαού, χωρίς αυτός να έχει λόγο στην κατάρτισή του. Το δεύτερο είναι ότι ο αρχιτέκτονας του Συντάγματος του 1982, Κενάν Εβρέν, είναι εκείνος που με δηλώσεις του κατά καιρούς τόνιζε την ανάγκη για την εκλογή του προέδρου της δημοκρατίας από τον λαό, πράγμα που επετεύχθη κατά την περίοδο διακυβέρνησης της χώρας από το Κόμμα Δικαιοσύνης και Ανάπτυξης, με το δημοψήφισμα του 2007, όπου περίπου το 70% του τουρκικού λαού αποφάσισε την εκλογή προέδρου δημοκρατίας από τον λαό, συνταράσσοντας συθέμελα την προεδρευομένη δημοκρατία. Τούτο αποτέλεσε την απαρχή εφαρμογής του προεδρικού συστήματος, το οποίο θα πάρει σάρκα και οστά κατόπιν. Η βασική φιλοσοφία του νέου Συντάγματος θα διέπεται από την ανάγκη περιορισμού της ισχύος του κράτους έναντι του ατόμου, του οποίου οι ελευθερίες θα ενισχυθούν ακόμη περισσότερο. Εφόσον ομιλούμε για νέο Σύνταγμα, τότε αναφερόμαστε σε νέο πολιτειακό καθεστώς. Τούτο σημαίνει ότι θα υπάρξουν αλλαγές στα πρώτα τέσσερα άρθρα του Συντάγματος.
*Ο κ. Χρήστος Τεάζης είναι αναπληρωτής καθηγητής στο Τμήμα Πολιτικών Επιστημών του Πανεπιστημίου της Αγκυρας.
*Επιμέλεια: Ευάνθης Χατζηβασιλείου
(από την εφημερίδα “ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ”)