Η ίδρυση της Ευρωπαϊκής Οικονομικής Κοινότητας μετά τον πόλεμο αποσκοπούσε στην εμπέδωση της ειρήνης και στο καταλάγιασμα των εθνικών παθών. Η νέα οντότητα εμποτίστηκε όμως από τις χριστιανικές αξίες της κοινωνικής δικαιοσύνης και αλληλεγγύης, οι οποίες παρείχαν ένα ηθικό πλαίσιο για την εύρυθμη λειτουργία των ευρωπαϊκών θεσμών. Δυστυχώς, η ΕΟΚ και στη συνέχεια η Ευρωπαϊκή Ενωση σταδιακά απομακρύνθηκαν από αυτές τις θεμελιώδεις αξίες. Δεν είναι τυχαία μη αναφορά στον Χριστιανισμό ως βάση του κοινού ευρωπαϊκού πολιτισμού στο προοίμιο της μεταρρυθμιστικής Συνθήκης της Λισσαβώνας, παρά τις δημόσιες εκκλήσεις θρησκευτικών ηγετών.
Μέχρι σχετικά πρόσφατα, η διαδικασία της εκκοσμίκευσης έδειχνε ανεπίστρεπτη και οριστική στην ενωμένη Ευρώπη. Αξιόπιστες μελέτες κατέδειξαν ότι λιγότεροι εκκλησιάζονται, ενώ ταυτόχρονα αυξάνεται σταθερά ο αριθμός όσων δηλώνουν άθρησκοι. Ωστόσο, αυτή η παρατήρηση δεν πρέπει να οδηγήσει σε εσφαλμένα συμπεράσματα. Στην πραγματικότητα, αρκετές ευρωπαϊκές κοινωνίες έχουν περάσει σύμφωνα με τον Γερμανό φιλόσοφο Γιούργκεν Χάμπερμας στην εποχή της μετα-εκκοσμίκευσης. Ο συγκεκριμένος όρος περιγράφει την επανεμφάνιση θρησκευτικών στοιχείων στη σφαίρα της πολιτικής, ακόμη και της εξωτερικής.
Το γερμανικό υπουργείο Εξωτερικών έχει συστήσει από το 2016 μια ειδική ομάδα εργασίας για τη συμβολή των μεγάλων θρησκειών στην παγκόσμια ειρήνη. Αν και οι σχετικές δράσεις του Βερολίνου είναι τυπικά ουδέτερες, η βασική φιλοσοφία είναι ξεκάθαρα προτεσταντικής προέλευσης. Η Ουγγαρία του Βίκτορ Ορμπαν δημιούργησε το 2017 ένα ειδικό πρόγραμμα για την υποστήριξη χριστιανικών κοινοτήτων εκτός Ευρώπης. Μέχρι σήμερα έχουν ολοκληρωθεί 350 έργα σε 50 χώρες σε όλο τον κόσμο. Το συγκεκριμένο εγχείρημα εντάσσεται στο κυβερνητικό αφήγημα περί «υπεράσπισης του Χριστιανισμού» από υπαρκτές και ανύπαρκτες απειλές.
Στο Ηνωμένο Βασίλειο, η κυβέρνηση έχει θεσμοθετήσει από το 2019 τη θέση του ειδικού απεσταλμένου για ζητήματα θρησκευτικών ελευθεριών. Ιδιαίτερη έμφαση δίνεται πλέον στις χριστιανικές κοινότητες που βρίσκονται υπό διωγμόν, όπως δείχνει η συζήτηση που διεξήχθη την περασμένη εβδομάδα στη Βουλή των Κοινοτήτων. Η Αγγλικανική Εκκλησία δεν παρεμβαίνει συνήθως σε ζητήματα εξωτερικής πολιτικής, αλλά η ανεξαρτητοποίηση του χριστιανικού Νοτίου Σουδάν φανέρωσε το μέγεθος της επιρροής της. Την ίδια στιγμή, η κοσμική Γαλλία συνεχίζει να παρέχει οικονομική βοήθεια στους χριστιανούς της Μέσης Ανατολής μέσω ΜΚΟ της Καθολικής Εκκλησίας. Ταυτόχρονα, το Παρίσι απαιτεί την απόλυτη κυριότητα τεσσάρων χώρων χριστιανικής λατρείας στους Αγίους Τόπους και στηλιτεύει τη συμπεριφορά της ισραηλινής κυβέρνησης εναντίον των εναπομεινάντων καθολικών της Γάζας.
Ακόμη και μικρότερες χώρες αρχίζουν να απεγκλωβίζονται από τους αυτοπεριορισμούς που έφερε η εκκοσμίκευση της πολιτικής. Η Κροατία διατηρεί στενή σχέση με το Βατικανό προκειμένου να ενισχυθεί η ρωμαιοκαθολική εκπαίδευση στις υπόλοιπες χώρες της πρώην Γιουγκοσλαβίας. Η Κυπριακή Δημοκρατία πρόσφατα απέκτησε μια ειδική απεσταλμένη για τις θρησκευτικές ελευθερίες στη Μέση Ανατολή, δηλαδή των χριστιανικών πληθυσμών.
Aυτές οι εξελίξεις δεν σηματοδοτούν μιας μορφής «θρησκειοποίηση» της εξωτερικής πολιτικής. Εντούτοις, η θρησκευτική διπλωματία αποτελεί ένα πεδίο δράσης που συνδέει τη χριστιανική κληρονομιά της Ευρώπης με τη σκληρή πραγματικότητα της διεθνούς πολιτικής. Ασχέτως των προθέσεων της εκάστοτε πολιτικής ηγεσίας, το έμπρακτο ενδιαφέρον για τα ανθρώπινα δικαιώματα των χριστιανικών κοινοτήτων λογίζεται περισσότερο ως μια ηθική επιταγή. Τελικά, τα μεμονωμένα κράτη πράττουν ό,τι διστάζει να πράξει η Ευρωπαϊκή Ενωση ως οργανισμός. Κάποτε ο Αγγλογάλλος ιστορικός Χιλέρ Μπέλοκ διακήρυξε, χωρίς περιστροφές, ότι αν η Ευρώπη δεν επιστρέψει στη χριστιανική της πίστη, θα χαθεί. Σήμερα αυτό συνιστά κοινή διαπίστωση και όχι υπερβολική διατύπωση.
*Ο κ. Μάνος Καραγιάννης είναι καθηγητής Διεθνών Σχέσεων στο Πανεπιστήμιο Μακεδονίας και Reader in International Security στο King’s College London.
(από την εφημερίδα «ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ»)