Τό ΑΚΡ ὑπό
τόν Ταγίπ Ἐρντογάν σηματοδότησε τό τέλος τοῦ Κεμαλισμοῦ· τό πολιτικό καί ἰδεολογικό
σύστημα, προσωπική ἐπινόηση τοῦ Μουσταφά Κεμάλ, τό ὁποῖο ἀνέτρεψε βίαια μίαν ὁλόκληρη
πολιτισμική παράδοση, ἀλλά ἐξασφάλισε στήν Τουρκία ἐπί μακρόν συνοχή καί προστασία
ἀπό ἐξωτερικές ἀπειλές. Ὁ Κεμαλισμός δέν μποροῦσε νά παραταθεῖ ἐπ’ ἄπειρον, καθώς
ὁ τεχνητός, αὐταρχικός καί ἀμυντικός χαρακτήρας του δημιουργοῦσε
μεγάλες δυσκολίες στήν μετεξέλιξη καί τήν προσαρμογή στίς νέες συνθῆκες.
Τό
οἰκονομικό ἄνοιγμα τῆς Τουρκίας ἀπό τήν δεκαετία τοῦ 1980 καί οἱ ἐπιδράσεις ἀπό
τήν Παγκοσμιοποίηση καί τήν εὐρωπαϊκή ἑνοποίηση ὁδήγησαν τίς τουρκικές ἐλίτ νά ἀναζητήσουν ἰδεολογικές
καί πολιτικές διεξόδους, ὥστε νά ἀντιμετωπιστεῖ ἐγκαίρως ἡ ἀναμενόμενη κατάρρευση
τοῦ κεμαλικοῦ σχήματος.
Ἀρχικά
δοκιμάστηκε ὁ παλαιός «Παντουρκισμός», τῶν ἀρχῶν τοῦ 20οῦ αἰώνα. Ἡ ἀνεξαρτητοποίηση
πολλῶν τουρκοφώνων Δημοκρατιῶν ἀπό τήν σοβιετική κυριαρχία δημιούργησε ἐλπίδες νά
διευρυνθεῖ ἡ ἐπιρροή τῆς Τουρκίας καί, ἀντιστοίχως, νά ἐνισχυθεῖ ἡ ἐθνική τουρκική
ταυτότητα. Τό σχέδιο αὐτό κατέληξε σέ ἀδιέξοδο· ἡ ἐποχή τῶν ρατσιστικῶν ἰδεολογιῶν
εἶχε παρέλθει ἀνεπιστρεπτί. Ἡ ἑπομένη ἀπόπειρα ἦταν ὁ μετριοπαθής Ἰσλαμισμός τοῦ
Ταγίπ Ἐρντογάν, ἐντυπωσιακά παρόμοιος μέ τόν Ἰσλαμισμό τοῦ Ἀμπντούλ
Χαμίτ τοῦ Β΄. Διαπιστώνεται, δηλαδή, ὅτι οἱ διατιθέμενες ἰδεολογικές λύσεις στό τουρκικό πολιτικό πρόβλημα εἶναι ἐξαιρετικά περιορισμένες καί μέ ἐγγενῆ
προβλήματα.
Ὁ Ἰσλαμισμός τοῦ ΑΚΡ, σέ
πρώτη φάση, λειτούργησε ἑνωτικά στό ἐσωτερικό. Μέ τήν θρησκεία στό ἐπίκεντρο τῆς
πολιτικῆς, ἀμβλύνθηκε τό κουρδικό πρόβλημα, καθώς ἡ πλειονότητα τῶν τουρκοφώνων
καί τῶν κουρδοφώνων Τούρκων μοιράζονται τήν σουνιτική ἰσλαμική ἐκδοχή.
Ταυτοχρόνως, καθώς προβλήθηκε ὡς ὑπόδειγμα σύνθεσης Ἰσλάμ καί Δημοκρατίας,
μεγιστοποίησε τήν διεθνῆ ἐπιρροή τῆς Τουρκίας. Σέ συνδυασμό μέ ἕνα ἐντυπωσιακό ἄνοιγμα
τῆς τουρκικῆς οἰκονομίας στίς διεθνεῖς ἀγορές, ἔμοιαζε ἡ ἀναγκαία λύση στήν ἀπαξίωση
τοῦ Κεμαλισμοῦ.
Τό τουρκικό ἰσλαμικό σύστημα
ἀγγίζει σήμερα τά ὅριά του. Οἱ κρίσεις στήν Βόρειο Ἀφρική καί στήν Μέση Ἀνατολή
περιόρισαν τίς ἐλπίδες, ἐγχώριες καί διεθνεῖς, ὅτι το παράδειγμα αὐτό θα συνέβαλλε
στόν δημοκρατικό μετασχηματισμό τοῦ μουσουλμανικοῦ κόσμου. Ἡ Τουρκία ἔχασε την νεοαποκτηθεῖσα
αἴγλη στις μουσουλμανικές χῶρες. Ἡ ἱκανότητα τοῦ Ἰσλαμισμοῦ νά ἑνοποιεῖ τόν ἑτερογενῆ
πληθυσμό τῆς Τουρκίας μειώθηκε σημαντικά, μετά ἀπό τίς ἐξεγέρσεις στήν
Κωνσταντινούπολη τό 2013. Ἡ ἔμφαση στήν θρησκεία ἔφερε στήν ἐπιφάνεια τήν ἀντιπαλότητα
ἀνάμεσα στούς πλειονοτικούς Σουνίτες καί τούς μειονοτικούς Ἀλεβίτες, τήν ὁποία
εἶχε συγκαλύψει ἡ θεμελιακή κεμαλική ἀρχή τοῦ Laiklik–ἡ γαλλική Laïcité. Τέλος,
τό κουρδικό ζήτημα ὀξύνθηκε καί πάλι. Ἡ ἀστάθεια στό γεωπολιτικό περιβάλλον, ἡ ἀμφίρροπη
στάση τῆς Τουρκίας στήν σύγκρουση ἀνάμεσα στους Κούρδους καί το «Ἰσλαμικό Κράτος»
καί, τέλος, ἡ ἐκλογική ἐνσωμάτωση τῆς πολιτικῆς ἀμφισβήτησης τοῦ Ἐρντογάν
στό κουρδικό κόμμα ἔχουν δημιουργήσει ἐκρηκτικές καταστάσεις. Ἡ πολιτική ἐλίτ
γύρω ἀπό τόν Ἐρντογάν, ἡ ὁποία εἶχε ἐκτοπίσει την παλαιά ἔμπειρη κεμαλική,
χαρακτηρίζεται ἀπό ἠθική παρακμή, ὁρατή στά διάφορα οἰκονομικά σκάνδαλα.
Ἔχοντας ἐξαντλήσει τόν
Κεμαλισμό, τόν Παντουρκισμό καί τόν Ἰσλαμισμό, τί ἀπομένει στήν Τουρκία, ὥστε νά ἐπανα-ἐξασφαλίσει
τήν συνοχή τοῦ ἐντόνως ἑτερογενοῦς πληθυσμοῦ της καί νά ἀντισταθεῖ στήν ἔξωθεν ἀποσταθεροποίηση;
Μετά ἀπό τήν
ψυχροπολεμική περίοδο σταθερότητας, τά γεωπολιτικά πλαίσια στήν πάλαι ποτέ Ἀνατολή
διαλύονται. Ἡ Γιουγκοσλαβία κατακερματίστηκε,
ἡ Βόρειος Ἀφρική και ἡ Μέση Ἀνατολή φλέγονται, ἡ Ρωσία ἐπεκτείνεται στην Οὐκρανία
καί, τέλος, τό «Ἰσλαμικό Κράτος» καταλύει τά σύνορα τοῦ συμφώνου Sykes-Picot.
Σήμερα κλονίζονται στήν Τουρκία τά ἰδεολογικά
θεμέλια τῆς κοινωνικῆς καί ἐδαφικῆς της συνοχῆς. Ταυτοχρόνως, γιά πρώτη φορά, ἐμφανίζεται
νά ἀπειλεῖται ἡ σημαντικότερη ἀρχή τοῦ κεμαλικοῦ οἰκοδομήματος, δηλαδή ἡ ἐδαφική
ἀκεραιότητα.
Ἐνδεχόμενη ἀποσταθεροποίηση
τῆς Τουρκίας θά ἀνοίξει τό κουτί τῆς Πανδώρας στην περιοχή μας.
Ἡ Ἑλλάδα μπορεῖ νά βρεθεῖ
μέ γεωπολιτικά προβλήματα τά ὁποῖα θεωροῦμε ὁριστικά ξεπερασμένα.
Ἡ ἑλληνική οἰκονομικο-πολιτική
κρίση, ἐν συνδυασμῶ μέ ἕνα μεῖζον τουρκικό πρόβλημα, ἐνδέχεται νά ἐξασθενήσει
τήν κύρια γραμμή ἀντίστασης τοῦ μεσογειακοῦ χώρου ἔναντι τῆς ρωσικῆς διείσδυσης·
τό Αἰγαῖο μπορεῖ νά καταστεῖ ζώνη τριβῆς ἀνάμεσα στήν Ρωσία καί τήν Δύση. Στό
παρελθόν, με ἀνάλογο πρόβλημα, ἡ Ἑλλάδα διχάστηκε μεταξύ ἐθνικιστῶν καί
κομμουνιστῶν. Εἰς πεῖσμα τῆς Γεωοικονομίας, ἡ Γεωπολιτική ἐπανέρχεται.
*του Γ.-Σ. Πρεβελάκη,
Καθηγητή Γεωπολιτικής στην Σορβόννη και Μόνιμου Αντιπροσώπου της Ελλάδος στον ΟΟΣΑ
(από την εφημερίδα "ΕΣΤΙΑ")