Οι δοµές της Ευρωπαϊκής Ενωσης αναπτύχθηκαν σε ένα εντελώς διαφορετικό περιβάλλον από το σηµερινό. Τότε, υπήρχε µια διεθνής τάξη πραγµάτων, σχετικά έννοµη και βασισµένη σε κανόνες που σε γενικές γραµµές γίνονταν αποδεκτοί, ενώ η πρωτοκαθεδρία των Ηνωµένων Πολιτειών ήταν αδιαµφισβήτητη και ουσιαστικά πάνω σε αυτή ακουµπούσε η Ε.Ε. Η ∆ύση και το οικονοµικό της µοντέλο είχαν επικρατήσει στο µεγαλύτερο µέρος του πλανήτη, οι εµπορικοί και ενεργειακοί διάδροµοι λειτουργούσαν άρτια και αδιατάρακτα και οι επενδύσεις εξασφάλιζαν πρόσβαση σε πλουτοπαραγωγικές πηγές και νέες αγορές. Επακόλουθα, οι περισσότερες πολιτικές και πρωτοβουλίες της Ε.Ε. είχαν αναληφθεί σε ένα διεθνές περιβάλλον συνεργατικό, µε την οικονοµική λογική του αµοιβαίου οφέλους να υπερισχύει της γεωπολιτικής του µηδενικού αθροίσµατος. Αρχικά µε την κρίση της πανδηµίας και εν συνεχεία µε τον πόλεµο στην Ουκρανία, διαπιστώσαµε ότι ο κόσµος έχει αλλάξει και οι απειλές απέναντι στη ∆ύση και στην Ε.Ε. είχαν λάβει πλέον ασύµµετρο χαρακτήρα. Η δε εξάρτηση από τρίτες χώρες, είτε σε υγειονοµικό υλικό και φάρµακα είτε στην ενέργεια, αποδείχθηκε ανησυχητική. Και αυτό γιατί υπήρχε διατάραξη των αλυσίδων τροφοδοσίας, ακόµη και στα τρόφιµα, ενώ αποτελεί πλέον κοινό τόπο ότι θα πρέπει αφενός αυτές οι εξαρτήσεις να περιοριστούν, αφετέρου να γίνουν πιο αξιόπιστες και περισσότερες οι όποιες εναλλακτικές πηγές τροφοδοσίας. Γιατί µόνο τότε αποφεύγονται µονοπωλιακές ή ολιγοπωλιακές σχέσεις εξάρτησης, όπου ο πελάτης, εν προκειµένω η Ευρώπη, διαπραγµατεύεται από θέση αδυναµίας. Μια µεγάλη πρόκληση που θα αντιµετωπίσει στο προσεχές χρονικό διάστηµα η Ε.Ε. είναι αυτή της πρόσβασης σε σπάνιες γαίες και γενικότερα σε πηγές κρίσιµες για την πράσινη µετάβαση, οι οποίες αυτή τη στιγµή στην πλειονότητά τους ελέγχονται από την Κίνα. Είναι πάντως ενθαρρυντικές κάποιες πρόσφατες ανακαλύψεις εντός ευρωπαϊκής επικράτειας και πιο συγκεκριµένα σε σκανδιναβικές χώρες, προς την κατεύθυνση µεγαλύτερης ανεξαρτησίας σε προϊόντα τεχνολογίας για την πράσινη µετάβαση.
Η Ε.Ε. υπολείπεται σε ανταγωνιστικότητα τόσο των ΗΠΑ όσο και της Κίνας, κινδυνεύει να συνθλιβεί µεταξύ των δύο σε περίπτωση που εκκινήσει εµπορικός πόλεµος ανάµεσά τους, δεν είναι τόσο ελκυστική για επενδύσεις όσο χώρες της Ανατολής, ωστόσο πρωτοπορεί στις προσπάθειες για την αντιµετώπιση της κλιµατικής κρίσης, αλλά πρέπει να κάνει µεγάλα βήµατα στο κοµµάτι της έρευνας και τεχνολογίας και εν γένει της καινοτοµίας, για να µη µείνει πίσω στον διεθνή ανταγωνισµό.
Θεσµικά, πρέπει να επιδειχθεί ιδιαίτερη τόλµη ώστε οι αποφάσεις να λαµβάνονται άµεσα και να είναι δυνατή η ανάπτυξη µιας συνολικής στρατηγικής, χωρίς αστερίσκους και ασυνέχειες. Η άρση της οµοφωνίας είναι κρίσιµο ζήτηµα που απασχολεί Ελλάδα και Κύπρο. Εντούτοις, τα µέτωπα είναι ουκ ολίγα. Στην Ουκρανία, η αναθεωρητική Ρωσία έχει εσχάτως ενισχύσει τη θέση της και τυχόν διαπραγµατεύσεις θα γίνουν, όπως η κατάσταση έχει σήµερα, υπό ευνοϊκούς όρους για τη Μόσχα. Η τελευταία διακατέχεται από αυτοπεποίθηση και είναι διάχυτη η ανησυχία στους κόλπους της Ευρώπης ότι µπορεί να συνεχίσει την επιθετική πολιτική της στη Γηραιά Ηπειρο, ενώ έτσι κι αλλιώς διατηρεί δούρειους ίππους εντός αυτής, τόσο σε επίπεδο ηγεσιών όσο και κοµµάτων αλλά και ευρωβουλευτών. Η Γάζα εξελίσσεται σε χαίνουσα πληγή για την Ευρώπη και επηρεάζει την ευρύτερη περιοχή Μέσης Ανατολής και Βόρειας Αφρικής, που είναι κρίσιµη τόσο για τους φυσικούς της πόρους όσο και για τη διαχείριση του µεταναστευτικού και την αντιµετώπιση της τροµοκρατίας και του διεθνικού οργανωµένου εγκλήµατος. Η Ε.Ε., όσο δύσκολο κι αν µοιάζει, σε έναν κόσµο ευµετάβλητο και αυξανόµενης ανταγωνιστικότητας, οφείλει να προωθήσει ένα κανονιστικό πλαίσιο στη σχέση της µε χώρες που βρίσκονται στο εγγύς εξωτερικό της, αντί του συναλλακτικού προτύπου που πολλές φορές υιοθετείται από συγκεκριµένα κράτη-µέλη, το οποίο εντέλει θυσιάζει το κοινό ευρωπαϊκό συµφέρον στον βωµό του εθνικού. Μία από αυτές τις χώρες, που τυπικά είναι και υποψήφια προς ένταξη, είναι η Τουρκία. Τα ∆υτικά Βαλκάνια βρίσκονται στους κόλπους της Ευρώπης αλλά αυτή τη στιγµή δεν υπάρχει ξεκάθαρο σχέδιο πώς και πότε θα ενταχθούν στην ευρωπαϊκή οικογένεια, γεγονός που δίνει τη δυνατότητα παρέµβασης σε τρίτες δυνάµεις. Το χειρότερο όµως είναι ότι αποξενώνει ηγεσίες και κοινωνίες και έτσι επανέρχονται οι εντάσεις και οι κρίσεις του παρελθόντος.
Τέλος, στις προκλήσεις πρέπει να συνυπολογίσουµε και ενδεχόµενη εκλογή Τραµπ στις Ηνωµένες Πολιτείες, εξέλιξη που υποχρεώνει την Ε.Ε. ήδη να σκέφτεται πώς θα λειτουργήσει σε έναν κόσµο µε αρκετό αυταρχισµό, αναθεωρητισµό και διάθεση αµφισβήτησης του δυτικού φιλελεύθερου µοντέλου, που θα γίνει ακόµη πιο έντονη µε τον Τραµπ στην ηγεσία των ΗΠΑ και µιµητές του εντός της ευρωπαϊκής επικράτειας. Μέσα σε όλα αυτά, η Ε.Ε. θα πρέπει να ξαναπιάσει το νήµα µε τον ανερχόµενο «παγκόσµιο Νότο», ενώ άλλοι δρώντες παγιώνουν τις σχέσεις τους µαζί του, εκµεταλλευόµενοι τόσο το κενό παγκόσµιας διακυβέρνησης όσο και το αποικιοκρατικό παρελθόν ορισµένων εκ των ευρωπαϊκών κρατών.
Η Ε.Ε. υπολείπεται σε ανταγωνιστικότητα τόσο των ΗΠΑ όσο και της Κίνας, κινδυνεύει να συνθλιβεί µεταξύ των δύο σε περίπτωση που ενταθεί ο εµπορικός πόλεµος ανάµεσά τους.
*O κ. Κωνσταντίνος Φίλης είναι διευθυντής του Ινστιτούτου ∆ιεθνών Υποθέσεων (IGA) και καθηγητής του Αµερικανικού Κολλεγίου Ελλάδος.
(από την εφημερίδα "ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ")