Εχουν περάσει ακριβώς 400 χρόνια από τότε που ο Γαλιλαίος έστρεψε για πρώτη φορά ένα τηλεσκόπιο στον ουρανό και 150 χρόνια από την έκδοση του βιβλίου του Δαρβίνου «Περί της καταγωγής των ειδών».
Και τα δύο αυτά ορόσημα άλλαξαν την εικόνα μας για τον κόσμο. Το έτος 2009 είναι λοιπόν διπλή επέτειος για την επιστήμη: Είναι το «Ετος Δαρβίνου» αλλά και το «Διεθνές Ετος Αστρονομίας».
Η θεωρία της βιολογικής εξέλιξης που διατυπώθηκε από τον Κάρολο Δαρβίνο στο βιβλίο «Περί της καταγωγής των ειδών», έθεσε τα θεμέλια για τη βαθύτερη κατανόηση των αρχών της βιολογίας, σαρώνοντας παράλληλα την αυταρέσκια του ανθρώπου που θεωρούσε εαυτόν την κορωνίδα της Δημιουργίας. Ο άνθρωπος ήταν άλλο ένα κλαδί στο δέντρο της ζωής και μοιραζόταν με τα άλλα ζωντανά όντα κοινούς προγόνους, σε ένα γενεαλογικό δέντρο που, όπως αποδείχθηκε αργότερα, εκτεινόταν πίσω περίπου 3,5 δισεκατομμύρια χρόνια. Η φυσική επιλογή αποτελούσε τον τυφλό και δίχως σχέδιο καθοδηγητή αυτής της πορείας. Στα χρόνια που ακολούθησαν η ανακάλυψη του Δαρβίνου επιβεβαιώθηκε πανηγυρικά: το φαινόμενο της ζωής είχε μια ιστορία και τα έμβια όντα δεν ήταν πάντα όπως είναι σήμερα.
Καθώς οι ιδέες της βιολογικής εξέλιξης καθιερώνονταν στη συνείδηση των επιστημόνων αλλά και του ευρύτερου κοινού, η ιστορικότητα της φύσης άρχισε να γίνεται εμφανής και σε κοσμικές κλίμακες, καταρρίπτοντας την αρχαία αντίληψη για το αμετάβλητο του ουράνιου κόσμου. Ετσι, με τη βαθύτερη επισκόπηση του ουρανού, οι αστρονόμοι, βαδίζοντας στο δρόμο που άνοιξε ο Γαλιλαίος, αντιλήφθηκαν πως τα άστρα δεν είναι αιώνιοι φάροι στο στερέωμα, αλλά σχηματισμοί ύλης που γεννιούνται, γερνούν και πεθαίνουν. Ο θάνατος των πρώτων άστρων εμπλούτισε το Διάστημα με όλα εκείνα τα χημικά στοιχεία απ' τα οποία αργότερα η φυσική επιλογή εδώ στη Γη σμίλεψε αυτό που γνωρίζουμε ως ζωή. Ανθρακας, οξυγόνο, άζωτο, σίδηρο, πυρίτιο και όλα τα δομικά υλικά του πλανήτη μας και της βιόσφαιράς του, δεν υπήρχαν πριν από τον θάνατο των πρώτων άστρων. Το σύμπαν ήταν στείρο.
Και πράγματι υπήρξε μια εποχή χωρίς άστρα, όπου ο ουρανός ήταν σκοτεινός. Και φυσικά τότε δεν υπήρχαν ούτε πλανήτες, ούτε έμβια όντα να τον παρατηρούν. Οι σπόροι όμως για τη δημιουργία των πρώτων άστρων είχαν ήδη φυτευτεί πολύ νωρίτερα. Πριν εμφανιστούν τα αστέρια και οι γιγάντιες συναθροίσεις τους -οι γαλαξίες- το σύμπαν ολόκληρο ζούσε στον πυρετό μιας φρενήρους παιδικής ηλικίας, πριν από περίπου 14 δισεκατομμύρια χρόνια. Τα αμυδρά κατάλοιπά της τα ανιχνεύουμε σήμερα ως μια διάχυτη ακτινοβολία μικροκυμάτων, που γεμίζει τον ουρανό όπου και αν κοιτάξουμε. Την επόμενη φορά που θα ανοίξετε την τηλεόρασή σας, εκεί όπου δεν εκπέμπει κάποιος σταθμός, θυμηθείτε ότι το 1% του σήματος που βλέπετε στο δέκτη σας είναι ένα υπόλειμμα από τη γέννηση του σύμπαντος.
Στην ακτινοβολία αυτή οι αστρονόμοι έχουν δει τα πρώτα ίχνη των προγόνων των γαλαξιών και των αστεριών, τις αρχαιότερες διακυμάνσεις στην κατανομή της ύλης, τον παλαιότερο κατεγεγραμμένο κρίκο στην αλυσίδα της κοσμικής εξέλιξης. Φυσικά η αλυσίδα δεν ξεκινά εκεί αλλά εκτείνεται βαθιά μέσα στην εμβρυική ηλικία του σύμπαντος, όπου η κατανόησή μας είναι σήμερα αποσπασματική και ατελής. Ωστόσο έχουμε λόγους να είμαστε αισιόδοξοι ότι το σύνορο αυτό στη γνώση μας είναι μόνο προσωρινό. Ο πόθος για την κατανόηση του κόσμου και της εξέλιξής του είναι μια συνεχής κινητήριος δύναμη για το νου μας, του οποίου οι δυνατότητες και οι αδυναμίες είναι και αυτές κληρονομιά της βιολογικής μας εξέλιξης.
Το 2009 οι δύο επιστήμες, Βιολογία και Αστρονομία, γιορτάζουν τα επιτεύγματά τους για την κατανόηση της δομής και της ιστορίας του κόσμου μας. Μια άλλη επιστήμη, η Οικονομική, δεν τα έχει πάει και τόσο καλά. Είναι ενδιαφέρον ότι για τη δική της εξέλιξη αναγκάζεται τώρα να κοιτάξει και αυτή πίσω στο χρόνο.
Ο Γερ. Ρηγόπουλου είναι Δρ ερευνητής Θεωρητικής Φυσικής Πανεπιστημίου Ελσίνκι
(Από την εφημερίδα ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ, 16/04/2009)