Συνέντευξη
παραχώρησε ο «αιρετικός» μαρξιστής φιλόσοφος, Σλάβοϊ Ζίζεκ, στο
New
Scientist, στην οποία μιλά για τη σχέση της επιστήμης
με τον καπιταλισμό και για τις απειλές που αντιμετωπίζει η ανθρωπότητα σήμερα.
Στέκεται ιδιαίτερα στον τρόπο με τον οποίο τις εκλαμβάνουμε αυτές και στην
αλλαγή νοοτροπίας που απαιτείται ώστε να αποφευχθεί μια καταστροφή στο μέλλον.
Το νέο σας βιβλίο με τίτλο
«Βιώνοντας το Τέλος» μιλά για την πτώση του παγκόσμιου καπιταλισμού. Πως
εισέρχεται η επιστήμη σε όλα αυτά;
Η
επιστήμη είναι πλήρως διασυνδεδεμένη με το κεφάλαιο και τον καπιταλισμό. Είναι
ταυτόχρονα η πηγή ορισμένων απειλών (όπως οι οικολογικές συνέπειες της
βιομηχανίας ή η ανεξέλεγκτη χρήση της γενετικής μηχανικής) και παράλληλα η
καλύτερη ελπίδα μας για κατανόηση αυτών των απειλών και εξεύρεσης λύσεων.
Με βάση τον τίτλο του βιβλίου,
δεν αποτελεί έκπληξη το ότι αναφέρεται στους τέσσερις καβαλάρηδες της
Αποκάλυψης, τους οποίους ταυτίζετε με τέσσερις μεγάλες απειλές που θεωρείτε πως
αντιμετωπίζουμε.
Για
εμένα προσωπικά, η αποκάλυψη σημαίνει φανέρωση, όχι καταστροφή. Πάρτε για
παράδειγμα την απειλή για την οικολογική ισορροπία. Μέχρι πρότινος, η κύρια
αντίδραση σε δυσάρεστα νέα όπως για το λιώσιμο των πάγων της Αρκτικής ήταν ότι
«πλησιάζουμε σε μια πρωτοφανή καταστροφή και ο διαθέσιμος χρόνος τελειώνει».
Πρόσφατα, ακούμε αρκετές φωνές που μας καλούν να αισιοδοξούμε για την παγκόσμια
θέρμανση. Ισχυρίζονται πως πράγματι, η Κλιματική Αλλαγή εντείνει τον
ανταγωνισμό για πρώτες ύλες, καθώς και τις πλημμύρες και την πίεση προς τους
τοπικούς πληθυσμούς και τα ζώα, αλλά επίσης μας επιτρέπει να εκμεταλλευθούμε
τους θησαυρούς της Αρκτικής και το γεγονός ότι περισσότερες περιοχές θα είναι
διαθέσιμες στον άνθρωπο.
Άρα
συνεχίζουμε
όπως
συνήθως
;
Ναι,
αλλά όποια και αν είναι η αλήθεια για τους υδρογονάνθρακες της Αρκτικής, για
εμένα συμβαίνει μια σημαντική κοινωνική και ψυχολογική αλλαγή μπροστά στα μάτια
μας: Το απίθανο γίνεται πιθανό. Γνωρίζουμε πως η οικολογική καταστροφή είναι
δυνατή, πιθανή ίσως, αλλά και πάλι δεν πιστεύουμε ότι πράγματι θα συμβεί. Και
μόλις η καταστροφή συντελεστεί, θα αντιμετωπισθεί ως μέρος της κανονικής
εξέλιξης των πραγμάτων, λες και πάντοτε ήταν πιθανό να γίνει.
Αυτό σημαίνει πως εξετάζουμε με
λάθος τρόπο τις απειλές;
Ναι.
Ένας λόγος έχει σχέση με την ικανοποίηση των περιβαλλοντολόγων όταν
αποδεικνύουν ότι η κάθε καταστροφή είναι ανθρωπογενής και πως είμαστε όλοι
ένοχοι. Όλα αυτά είναι αηδίες. Γιατί; Διότι καθιστούν την κατάσταση πιο
«ασφαλή». Αν είμαστε εμείς οι υπεύθυνοι, το μόνο που αρκεί να κάνουμε είναι να
αλλάξουμε συμπεριφορά. Αλλά στην πραγματικότητα, η Μητέρα Φύση δεν είναι καλή.
Είναι μια τρελή σκύλα.
Άρα τι θα έπρεπε να κάνουμε;
Ο
φόβος είναι ότι αυτή η κακή οικολογία θα γίνει το νέο όπιο του λαού. Και είμαι
ενάντια στην αντι-τεχνολογική στάση των οικολόγων που λέει ότι «αποξενωθήκαμε
από τη φύση και πρέπει να ανακαλύψουμε εκ νέου τους εαυτούς μας ως φυσικά
όντα». Πιστεύω πως πρέπει να αποστασιοποιηθούμε περισσότερο από τη φύση ώστε να
αντιληφθούμε την υπέρτατη ανάγκη και το εύθραυστο της φυσικής μας υπόστασης.
Άλλος ένας από τους
«καβαλάρηδες» είναι η έρευνα στην γενετική. Τι πρόβλημα έχετε με αυτή;
Ο
Κραιγκ Βέντερ μπορεί να ονειρεύεται την δημιουργία των πρώτων οργανισμών με
αξία τρισεκατομμυρίων, όπως για παράδειγμα τα βακτήρια που παράγουν βιοκαύσιμα
ή τροφές. Υπάρχουν φυσικά και πιο δόλιες πιθανότητες, όπως η παραγωγή νέων ιών.
Θεωρώ
όμως ότι το πρόβλημα είναι πιο βαθύ. Φερ’ ειπείν, η ακραία αυτή γενετική
μηχανική θα δημιουργήσει οργανισμούς πολύ διαφορετικούς: Θα βρεθούμε ξαφνικά σε
μια τελείως άγνωστη περιοχή. Οι κίνδυνοι αυτοί επιδεινώνονται από την απουσία
δημοσίου ελέγχου και οι κερδοσκόποι βιομήχανοι μπορούν να παίζουν με τους
θεμέλιους λίθους της ζωής χωρίς καμία δημοκρατική επίβλεψη.
Βρεθήκατε στην Κίνα πρόσφατα
και είδατε από πρώτο χέρι τι συμβαίνει με την γενετική εκεί.
Στη
Δύση, διεξάγονται συζητήσεις για το αν θα έπρεπε να παρέμβουμε ώστε να
παρεμποδίσουμε τις ασθένειες και να χρησιμοποιούμε εμβρυϊκά κύτταρα, ενώ στην
Κίνα όλα αυτά γίνονται σε μεγάλη κλίμακα. Όταν βρισκόμουν εκεί, κάποιοι
ερευνητές μου έδειξαν ένα έγγραφο της Ακαδημίας Επιστημών της χώρας, το οποίο
δήλωνε ξεκάθαρα ότι ο στόχος της γενετικής τους έρευνας είναι η βελτίωση της
φυσιολογίας του κινεζικού λαού μέσω ιατρικών μεθόδων.
Αυτά
τα ζητήματα προκύπτουν από το που βαδίζει ο άνθρωπος και από τη σχέση του
ιδιωτικού με τον δημόσιο τομέα;
Ναι.
Αυτά είναι κοινά προβλήματα, για τους πόρους που κατέχουμε από κοινού. Η φύση
είναι κοινό μας κτήμα, η γενετική είναι κοινό γενετικό μας κτήμα, η πνευματική
ιδιοκτησία είναι επίσης κοινό μας κτήμα. Άρα πως έγινε ο Μπιλ Γκέιτς ο
πλουσιότερος άνθρωπος; Του πληρώνουμε νοίκι. Ιδιωτικοποίησε μέρος της γενικής
γνώσης, το κοινωνικό δίκτυο επικοινωνίας. Πρόκειται για έναν εγκλεισμό του
κοινού μας κτήματος, ο οποίος έδωσε νέα ώθηση στο καπιταλισμό, αλλά
μακροπρόθεσμα δεν θα λειτουργήσει. Είναι ανεξέλεγκτος.
Πάρτε ένα μπουκάλι νερό: Εγώ το παράγω,
εσύ το αγοράζεις. Αν το πιώ εγώ, εσύ δεν μπορείς. Με τη γνώση όμως ισχύει
ακριβώς το αντίθετο. Αν κυκλοφορεί ελεύθερη, κερδίζει σε αξία. Το πρόβλημα για
τις εταιρείες είναι το πώς να περιορίσουν την ελεύθερη κυκλοφορία της γνώσης.
Κάποιες φορές δαπανούν περισσότερα χρήματα και χρόνο για την παρεμπόδιση αυτή
παρά για την ανάπτυξη προϊόντων.
Παρά την κριτική σας, υποστηρίζετε την επιστήμη;
Έχω μια πολύ αφελές «διαφωτιστικό» πάθος
για αυτή. Την θαυμάζω απόλυτα.
Θα έπρεπε οι φιλόσοφοι να βοηθούν τους επιστήμονες;
Ναι. Τις τελευταίες δεκαετίες,
τουλάχιστον στις ανθρωπιστικές επιστήμες, οι μεγάλες οντολογικές ερωτήσεις (τι
είναι η πραγματικότητα; Ποια είναι η φύση του σύμπαντος;) αντιμετωπίστηκαν ως
αφελείς. Ήταν άσκοπο να ζητά κανείς μια αντικειμενική αλήθεια. Η απαγόρευση
αυτή ευθύνεται για την εξάπλωση των εκλαϊκευμένων επιστημονικών βιβλίων.
Διαβάζετε τον Στίβεν Χόκινγκ για να ρωτήσετε αυτές ακριβώς τις ερωτήσεις.
Πιστεύω πως η εποχή της σχετικότητας, όταν η επιστήμη ήταν απλά άλλο ένα προϊόν
της γνώσης, τελειώνει. Εμείς οι φιλόσοφοι πρέπει να συνεργαστούμε με τους
επιστήμονες πάνω σε αυτές τις μεγάλες μεταφυσικές ερωτήσεις σχετικά με την
κβαντική φυσική και την πραγματικότητα.
Και ποια είναι η άποψή σας για την πραγματικότητα;
Υπάρχει μια παλιά φιλοσοφική ιδέα,
σύμφωνα με την οποία ο Θεός είναι ανόητος και τρελός και δεν ολοκλήρωσε την
Δημιουργία. Η ιδέα είναι ότι ο Θεός δημιουργώντας τον κόσμο έκανε ένα λάθος
λέγοντας πως «οι άνθρωποι είναι πολύ χαζοί για να προχωρήσουν πέρα από τη
διάσπαση του ατόμου, οπότε δεν θα προσδιορίσω καν τη θέση του και την ταχύτητά
του ταυτόχρονα». Και αν η πραγματικότητα μοιάζει περισσότερο με ένα παιχνίδι
στον υπολογιστή όπου ορισμένες περιοχές δεν σχεδιάστηκαν διότι δεν χρειάζονταν;
Αν είναι δηλαδή ατελής;
Όλες αυτές οι περίπλοκες ιδέες πως προέκυψαν;
Μου αρέσει ο Στέφεν Τζει Γκουλντ: Η
ευφυΐα, η γλώσσα είναι εξαιρέσεις – υποπροϊόντα από κάτι το οποίο απέτυχε. Ας
πούμε ότι χρησιμοποιώ το κινητό μου. Αναγνωρίζω την ύπαρξή του πλήρως μόνο όταν
κάτι δεν λειτουργεί καλά σε αυτό. Ρωτάμε τις μεγάλες ερωτήσεις, αν και δεν
μπορούμε να τις απαντήσουμε και το υποπροϊόν της διαδικασίας αυτής είναι η
υπέροχη, συμπαγής γνώση.
Ο φιλόσοφος Σλάβοϊ Ζίζεκ είναι
ερευνητής του Ινστιτούτου Κοινωνιολογίας του Πανεπιστημίου της Λιουμπλιάνας στη
Σλοβενία και διευθυντής του Ινστιτούτου Μπίρκμπεκ του Πανεπιστημίου του
Λονδίνου.