Χάρη στην Ευρώπη, η Ελλάδα απέφυγε την κατάρρευση. Έχασε, όμως,
την ευκαιρία της ρήξης. Ελλείψει υποτιμήσεως του εθνικού νομίσματος, μόνη λύση για
την ανταγωνιστικότητα απομένει η "εσωτερική υποτίμηση", με πλείστες όσες
δυσκολίες. Έτσι και στον θεσμικό τομέα: ελλείψει πραγματικών επαναστατικών συνθηκών,
απαιτείται μια ισοδύναμη "εσωτερική επανάσταση", ακόμη δυσκολότερη. Χωρίς,
όμως, την αποκατάσταση του Κράτους Δικαίου, χωρίς την αποτελεσματική λειτουργία
της Δικαιοσύνης, χωρίς την αντιμετώπιση της φοροδιαφυγής και των υπολοίπων μορφών
διάχυτης παραβατικότητας, χωρίς την αναβάθμιση των αξιών της εργασίας, της υπευθυνότητας,
του καθήκοντος, της αξιοπιστίας, η χώρα θα εγκατασταθεί σε ένα φαύλο κύκλο εξάρτησης,
ξένης κηδεμονίας και συνεχούς συρρίκνωσης του οικονομικού της δυναμικού. Θα δημιουργηθούν
οι συνθήκες για μιάν ετεροχρονισμένη επανάσταση, βίαιη, καταστροφική και αδιέξοδη.
Οι δυσκολίες είναι μεγάλες. Οι δυνάμεις της αλλαγής και οι δυνάμεις
της αδρανείας είναι διαπεπλεγμένες σε ένα γόρδιο δεσμό. Το παρελθόν το οποίο έφερε
την Ελλάδα στο αδιέξοδο δεν αφορά μεμονωμένες κατηγορίες ή ομάδες, αλλά σχεδόν ολόκληρο
τον ελληνικό λαό. Για τους περισσότερους Έλληνες, η επαγγελματική και κοινωνική
επιβίωση προϋπέθετε τον συμβιβασμό με το κυρίαρχο ήθος· το πολυ-συζητημένο
"μαζί τα φάγαμε". Από την άποψη αυτή, η κατάσταση λίγο διαφέρει από την
Επταετία. Και τότε η συντριπτική πλειονότητα των Ελλήνων είχε δεχθεί ή, έστω, ανεχθεί
την Χούντα. Μολονότι, λόγω ρήξης, οι συνθήκες τις οποίες αντιμετώπισε ο Κωνσταντίνος
Καραμανλής το 1974 ήταν σαφείς και ξεκάθαρες εν σχέσει με τις σημερινές, το προς επίλυσιν πολιτικό πρόβλημα είναι παρόμοιο.
Έπρεπε και τότε να αναζητηθεί η χρυσή τομή ανάμεσα στο αίτημα
για Δικαιοσύνη και την ανάγκη να ξεπεράσει η χώρα το παρελθόν και να οικοδομήσει
ένα στέρεο μέλλον. Έπρεπε να διαμορφωθούν κοινωνικές και πολιτικές συμμαχίες, σε
συνεργασία με τους ενόχους, ώστε να επιβληθεί ο δημοκρατικός μετασχηματισμός· χωρίς,
όμως, να προδοθεί το αίτημα για κάθαρση. Ο Κωνσταντίνος Καραμανλής επέλεξε την αμνηστία,
μείον οι "πρωταίτιοι". Έτσι συσπείρωσε τον πληθυσμό γύρω από την ανανέωση
των δημοκρατικών θεσμών και απομόνωσε τα "σταγονίδια".
Στην σημερινή ελληνική πραγματικότητα, αργά ή γρήγορα, θα αναδειχθεί
η θεματική της αμνηστίας. Προφανώς ορισμένοι βαρύτατα υπεύθυνοι δεν είναι αμνηστεύσιμοι.
Πρέπει όμως να χαραχθεί μια σαφής γραμμή ανάμεσα στους πολίτες οι οποίοι προσαρμόστηκαν
στο ύφος και το ήθος της εποχής, δηλαδή την αυθαίρετη δόμηση, την φοροδιαφυγή ή
άλλες παρανομίες· και όσους συνειδητά, μεθοδικά και κυνικά παραβίασαν θεμελιακές
ηθικές και νομικές αξίες, προβάλλοντας μάλιστα την συμπεριφορά αυτή ως κοινωνική
νόρμα. Η αμνήστευση του παραβατικού οικονομικού και οικολογικού παρελθόντος για
τους πολλούς θα αποτρέψει την διαμόρφωση ενός μαζικού μετώπου αντίστασης στην εξυγίανση,
πίσω από το οποίο θα οχυρωθούν οι ολίγοι βαρύτατα υπεύθυνοι. Θα επιτρέψει, επίσης,
στις δυνάμεις της ανανεωμένης διοίκησης να απελευθερωθούν από τα ακατάστατα και
κλειδωμένα συρτάρια της παλαιάς δημοσιοϋπαλληλικής φρουράς, για να επικεντρωθούν
στον ουσιαστικό έλεγχο του παρόντος και του μέλλοντος.
Τα νομικά και ηθικά ζητήματα είναι μεγάλα. Υπάρχουν όμως θεωρητικά
και πρακτικά εργαλεία για να αντιμετωπιστούν. Χρήσιμες κατευθύνσεις προσφέρει η
"Μεταβατική Δικαιοσύνη" (transitional justice) η οποία έχει προκύψει από
την ανάγκη να συμβιβαστούν οι δύο φαινομενικά αντιφατικές αρχές, το δίκαιο και η
κοινωνική και πολιτική σταθερότητα και πρόοδος, μετά από έκρυθμες καταστάσεις όπου
μεγάλο μέρος του πληθυσμού ενεπλάκη σε βαρύτατες εγκληματικές ενέργειες· γενοκτονίες,
φόνους, βασανιστήρια. Μολονότι η "Μεταβατική Δικαιοσύνη" αφορά την μετάβαση
από συνθήκες εμφυλίου πολέμου ή βιαίων δικτατοριών σε δημοκρατία (Αργεντινή
1983, Χιλή 1990, Νότιος Αφρική 1995), ως θεωρητική προσέγγιση μπορεί να κατευθύνει
την τρέχουσα ελληνική δυσπραγία.
Η ελληνική κοινωνία πρέπει να μεταβεί από την αναξιοκρατία στην
αξιοκρατία. Ιστορική πρόκληση, απαιτεί ριζική επαναθεώρηση των πολιτικών δεδομένων.
Η μερική αλλά μαζική αμνηστία πρέπει να περιληφθεί στην προσπάθεια αυτή, πριν δίκες,
αντεκδικήσεις, έρευνες και διώξεις καταλύσουν το πολιτικό-κοινωνικό κλίμα και διαλύσουν
ό,τι απομένει από τον κοινωνικό ιστό. Η «Μεταβατική Δικαιοσύνη», οι μέθοδοι και
οι διαδικασίες της, η έκφραση μεταμελείας, μπορούν να εμπεδώσουν το ήθος μιας νέας
εποχής.
(από την εφημερίδα "ΕΣΤΙΑ")