«Όλα γίνονται για το πετρέλαιο». Μια φράση που συνήθως αποτελεί
κατακλείδα σε μια σειρά από καθημερινές συζητήσεις και αναλύσεις στην
εποχή μας.
Με διαστάσεις που αγγίζουν πολλές φορές την υπερβολή και το μύθο, το
πετρέλαιο στοιχειώνει την σκέψη και δίνει τροφή στην ελπίδα πολλών
κοινωνιών που κινούνται, ζουν και εξελίσονται με βάση αυτό. Στην περιοχή
μας οι πρόσφατες ανακαλύψεις εξάπτουν την φαντασία και πλέον το
πετρέλαιο δεν αποτελεί κάτι το εξωτικό αλλά ίσως μια θεία πρόνοια, μια
αισιόδοξη νότα για το μέλλον της πολύπαθης Νήσου μας. Τι είναι το
πετρέλαιο όμως; Πόσα και τι πραγματικά γνωρίζουμε για αυτή την πηγή
πλούτου, δύναμης, ευμάρειας αλλά ταυτόχρονα ολέθρου, καταστροφής και
υποτέλειας;
Η λέξη πετρέλαιο (petroleum) αποτελεί σύνθετη λέξη και προέρχεται από
την αρχαιοελληνική «πέτρα» και το λατινικό «oleum» που σημαίνει λάδι.
Μια ονομασία που έλκει την καταγωγή της από Ευρωπαίους ορυκτολόγους και
περιηγητές του 16ου αι. Συχνά ως όρος συγχέεται με το αργό/ακατέργαστο
πετρέλαιο (crude oil) ενώ αποτελεί γενικό όρο που περιλαμβάνει
συμβατικές και μη μορφές (π.χ. φυσικό αέριο) του ορυκτού αυτού καύσιμου
όπως και μια σειρά από παράγωγα αυτού-προιόντα απόσταξης όπως το
πετρέλαιο κίνησης, θέρμανσης κ.ο.κ.
Παρά την παγιωμένη εικόνα πως το πετρέλαιο είναι το μαύρο υγρό που
αναβλύζει από τα έγκατα της γης, «ο μαύρος χρυσός» κατά πολλούς,
εντούτοις η πραγματικότητα είναι πως υπάρχουν πολλά και διαφορετικά είδη
πετρελαίου που η όψη, η μορφή, η σύσταση, οι ιδιότητες και η ποιότητα
τους ποικίλλει ανάλογα την διαδικασία σχηματισμού τους, με την
γεωγραφική τοποθεσία που ανακαλύφθηκε και τις δυνατότητες αξιοποίησης
τους.
Σχηματισμός και προέλευση πετρελαίου
Το πετρέλαιο σε όλες του τις μορφές σχηματίστηκε
μέσα από φυσικές-χημικές διεργασίες εκατομμυρίων ετών (60-250 εκατ.
χρόνια) σε κοιλότητες στο υπέδαφος. Είναι κοινά αποδεκτό πλέον πως το
πετρέλαιο προήλθε από την αποσύνθεση φυσικών μικροοργανισμών ζωικής και
φυτικής προελεύσεως κυρίως θαλάσσιοι που συγκεντρώθηκαν (καταπλακώθηκαν
και θάφτηκαν) μετά από μια σειρά γεωλογικών μεταβολών σε υπόγειες και
υποθαλάσσιες λεκάνες. Οι οργανικές αυτές ύλες ανθρακικής σύστασης σε
συνθήκες «ασφυξίας» με την βοήθεια αναερόβιων βακτηρίων, μετέτρεψαν την
βιομάζα μέσα από κατάλληλες διεργασίες πίεσης και θερμοκρασίας σε
ακατέργαστο πετρέλαιο.
Βασικές προϋποθέσεις της γένεσης του είναι ρηχές θάλασσες πλούσιες σε
φυτά και ζώα που θάφτηκαν συν τωχρόνω από στρώματα λάσπης και
πετρωμάτων και εγκλωβίστηκαν εκεί σχηματίζοντας την υγρή/ελαιώδες
παχύρρευστη με καστανόμαυρο (ενίοτε και πράσινο) χρώμα, με
χαρακτηριστική οσμή, αδιάλυτη στο νερό και ελαφρύτερη ουσία από αυτό που
αποκαλούμε πετρέλαιο.
Η ενέργεια λοιπόν του πετρελαίου δεν είναι τίποτα άλλο παρά η
δεσμευμένη ηλιακή ενέργεια που μέσα από την φωτοσύνθεση (μετασχηματισμός
ηλιακής ενέργειας με την χρήση υδρογόνου, οξυγόνου και διοξειδίου του
άνθρακα σε βιομάζα) και την τροφή που ενθυλάκωσαν οι λογής
μικροοργανισμοί δημιούργησαν τις απαραίτητες φυτικές ουσίες κατά την
έμβια πορεία τους. Με άλλα λόγια το πετρέλαιο προέρχεται από ζωντανούς
οργανισμούς που στις ζωτικές-βιολογικές του λειτουργίες δεν διέφεραν
σχεδόν σε τίποτα από τον άνθρωπο.
Το πετρέλαιο ως ορυκτό καύσιμο
Η ιδιαιτερότητά του πετρελαίου έγκειται στα εξής δύο στοιχεία: (α)
ότι αποτελεί ορυκτό χημικό στοιχείο φυσικής προέλευσης που βρίσκεται στο
υπέδαφος ή στο έδαφος ως συστατικό στοιχείο των πετρωμάτων από τα οποία
σχηματίζεται ο στερεός φλοιός της γης και (β) υγρό καύσιμο, ουσία δλδ
που με την καύση της (εξωθερμική αντίδραση) παράγεται ενέργεια, που
μπορεί να μετατραπεί σε μηχανικό έργο από θερμικές μηχανές και είναι από
τεχνικής-οικονομικής πλευράς εκμεταλλεύσιμη.
Επομένως, είναι ένα φυσικό-συμβατικό υγρό καύσιμο που σε αντίθεση με
την πυρηνική ενέργεια σχηματίστηκε με φυσικό τρόπο από μείγμα οργανικών
ενώσεων. Ως πρωτογενή πηγή ενέργειας και ως πρώτη ύλη στην βιομηχανία
των πετροχημικών, η χρήση του έφερε μια πραγματική επανάσταση στο
μοντέρνο τρόπο ζωής και ουδείς θα μπορούσε να φανταστεί την εξέλιξη της
ανθρωπότητας δίχως την παρουσία του, που σημειωτέον βρίσκει εφαρμογή
σχεδόν σε κάθε πτυχή της ανθρώπινης δραστηριότητας στις μέρες μας.
Το πετρέλαιο δεν είναι σύγχρονη ανακάλυψη. Αυτό που όντως άλλαξε το
ρου της ιστορίας είναι η καινοτόμος πράγματι διαδικασία εξεύρεσης
πετρελαϊκών πεδίων μέσω γεωτρήσεων από τα μέσα του 19ου στις Η.Π.Α και η
μετέπειτα εμπορική αξιοποίηση του πετρελαίου ως καύσιμη ύλη στην
παραγωγική διαδικασία και στην εκβιομηχάνιση των κοινωνιών μέσα από τις
μηχανές εσωτερικής καύσης. Το πετρέλαιο γίνεται συνώνυμο της ραγδαίας
τεχνολογικής ανάπτυξης και συστατικό στοιχείο της φιλελευθεροποίησης των
οικονομιών και κοινωνιών. Δεν είναι υπερβολή να παραδεχθούμε πως δίχως
το πετρέλαιο το καπιταλιστικό σύστημα και η παγκοσμιοποίηση θα είχαν
τελείως διαφορετική μορφή από την σημερινή.
Το ακατέργαστο πετρέλαιο και η πολυπλοκότητα του
Για την πλήρη κατανόηση της δημιουργίας και συσσώρευσης του
πετρελαίου είναι απαραίτητες βασικές γνώσεις χημείας και γεωλογίας που
επεξηγούν πως ο εγκλωβισμός της βιομάζας (φυσικός φραγμός πετρωμάτων) σε
συγκεκριμένα βάθη απέτρεψε την μεταναστευτική του πορεία προς την
επιφάνεια και επέτρεψε εν τέλει την σχηματοποίηση του στις μορφές που
γνωρίζουμε σήμερα.
Στις περιπτώσεις που το πετρέλαιο δεν συνάντησε φραγμό και έφτασε
κοντά στην επιφάνεια γίνεται περισσότερο γλοιώδες και η επαφή του με
χαμηλότερες θερμοκρασίες και αερόβια βακτήρια προκαλεί την αποσύνθεση
και την καταστροφή του. Έτσι ο «αστικός μύθος» όπου το πετρέλαιο
αναβλύζει ως πίδακας από την γη και μετατρέπεται απευθείας σε πηγή
πλουτισμού (όπως ο χρυσός) καταρρίπτεται.
Συνεπώς, η ποικιλομορφία και η σύνθετη μορφή των ακατέργαστων
πετρελαίων δεν τους επιτρέπει να χρησιμοποιηθούν δίχως επεξεργασία
(διύλιση) για εμπορικούς και βιομηχανικούς σκοπούς. Η ανάγκη αυτή είναι
που μετέπειτα ώθησε την ανθρωπότητα να ανακαλύψει τρόπους και μεθόδους
που θα βελτίωναν την αξιοποίηση του.
*Ο Ιωακείμ Δ. Αμπαρτζίδης είναι υποψήφιος διδάκτωρ του Παν.Λευκωσίας σε ζητήματα Ενεργειακής Ασφάλειας και Διπλωματίας
(SigmaLive)