Σήμερα, σχεδόν τρεις δεκαετίες μετά την ανεξαρτητοποίησή τους από τη Μόσχα, τα απομεινάρια αυτής της κυριαρχίας εξακολουθούν να είναι διάσπαρτα στην περιοχή. Το ίδιο ισχύει για τις οικονομίες τους. Μέχρι πρόσφατα, η Εσθονία, η Φινλανδία, η Λετονία και η Λιθουανία εξαρτιόνταν κατά 100% από το ρωσικό φυσικό αέριο για την κάλυψη των ενεργειακών αναγκών τους.
Τώρα, οι χώρες της Βαλτικής και της Σκανδιναβίας προσπαθούν να δώσουν τέλος στην εξάρτησή τους από τις εισαγωγές ρωσικού αερίου. Η Φινλανδία και η Εσθονία κατασκευάζουν τον BalticConnector, ένα νέο μεγάλο αγωγό ανάμεσα στις δύο χώρες που θα μπορεί να μεταφέρει στη Φινλανδία φυσικό αέριο από τις Ηνωμένες Πολιτείες και άλλες χώρες. Πρόκειται για τον πρώτο αγωγό που θα φτάνει στη Φινλανδία και δε θα ξεκινά από τη Ρωσία.
Παρόμοιοι αγωγοί στην περιοχή έχουν ήδη αναγκάσει τον ρωσικό ενεργειακό γίγαντα Gazprom να μειώσει τις τεχνητά υψηλές του τιμές, υποστηρίζει ο Noack, προσθέτοντας ότι τα οφέλη είναι τόσο οικονομικά, όσο και πολιτικά. «Είναι το τελευταίο βήμα για την ‘εξουδετέρωση’ της σοβιετικής κληρονομιάς στην περιοχή», εκτιμά ο Emmet Tuohy, ερευνητής στην Εσθονική Σχολή Διπλωματίας.
Την ίδια στιγμή, το μεγαλύτερο μέρος της υπόλοιπης Ευρώπης υιοθετεί πρωτοβουλίες που θα συνδέσουν ακόμη πιο στενά το ενεργειακό του μέλλον με τη Μόσχα. Η Ρωσία κατασκευάζει τον αγωγό Nord Stream 2 που θα διπλασιάσει τις εξαγωγές φυσικού αερίου προς τη Γερμανία.
Ο αγωγός αυτός έχει φέρει σε αντιπαράθεση τις ευρωπαϊκές χώρες που χρειάζονται το φυσικό αέριο της Ρωσίας με εκείνες που θεωρούν αυτή τη σχέση ως ακόμη ένα όχημα της Μόσχας για την ανάμιξή της στις ευρωπαϊκές υποθέσεις.
Αντικρουόμενα συμφέροντα
Για την Ευρωπαϊκή Ενωση, το φυσικό αέριο έχει αποφασιστική σημασία. Αυτή τη στιγμή παράγει το ένα τέταρτο της ηλεκτρικής ενέργειας που χρειάζεται η ΕΕ, ενώ οι ανάγκες αυτές αυξάνονται συνεχώς.
Το ένα τρίτο του αερίου της ΕΕ προέρχεται από τη Ρωσία και η Μόσχα ελπίζει να αυξήσει περαιτέρω αυτό το μερίδιο. Για να επιτευχθεί κάτι τέτοιο, σημειώνει ο αρθρογράφος, η Gazprom κατασκευάζει δύο νέους αγωγούς προς την Ευρώπη. Ο ένας από αυτούς, ο Turkish Stream, θα καλύπτει τις ανάγκες της νότιας Ευρώπης μέσω Τουρκίας και Ελλάδας. Ο άλλος είναι ο Nord Stream 2, αγωγός που θα καταλήγει στη βόρεια Γερμανία και θα καλύπτει, μεταξύ άλλων, μεγάλες χώρες της δυτικής Ευρώπης.
Οι χώρες της δυτικής Ευρώπης ελπίζουν ότι η επέκταση των εμπορικών τους σχέσεων με τη Ρωσία θα μειώσει τις εντάσεις και θα δημιουργήσει κοινά οικονομικά συμφέροντα μεταξύ αυτών και της Ρωσίας. Ωστόσο, οι επικριτές του Nord Stream 2 φοβούνται ότι το έργο αυτό θα καταστήσει την Ευρώπη ακόμη περισσότερο εξαρτημένη και πιο ευάλωτη στις πολιτικές πιέσεις της Ρωσίας.
Οι επικριτές αυτοί έχουν έναν ισχυρό σύμμαχο. Οι Ηνωμένες Πολιτείες πιέζουν τους τελευταίους μήνες τη Γερμανία να σταματήσει τις εργασίες του αγωγού. Κατά την ομιλία του στη Γενική Συνέλευση του ΟΗΕ το Σεπτέμβριο, ο Αμερικανός πρόεδρος, Ντόναλντ Τραμπ, υποστήριξε ότι «εάν η Γερμανία δεν αλλάξει αμέσως ρότα, θα καταστεί απόλυτα εξαρτημένη από τη ρωσική ενέργεια». Ο Λευκός Οίκος εξέτασε κάποια στιγμή ακόμη και την επιβολή κυρώσεων για να σταματήσει το έργο.
Με την Ουάσινγκτον να περνά στην επίθεση, οι χώρες της ανατολικής και κεντρικής Ευρώπης αισθάνονται ότι μπορούν να εντείνουν την κριτική τους. Ο Πολωνός πρόεδρος Αντρέι Ντούντα χαρακτήρισε τον Nord Stream 2 «τεράστια απειλή», κατά την επίσκεψή του στο Λευκό Οίκο στα μέσα Σεπτεμβρίου. Ανάλογες δηλώσεις έκανε τον Ιούλιο και ο Εσθονός υπουργός Εξωτερικών, Σβεν Μίκσερ, ο οποίος υποστήριξε ότι ο αγωγός «έρχεται σε αντίθεση με τις αρχές της ενεργειακής πολιτικής της ΕΕ», ενώ προειδοποίησε ότι θα επιτρέψει στη Ρωσία «να παρεμβαίνει στην πολιτική ζωή της Ευρώπης».
Οι πόλεμοι του αερίου
Πολλές από τις χώρες αυτές θυμούνται ακόμη την αντιπαράθεση που ξεκίνησε τον Μάρτιο του 2005 ανάμεσα στην Ουκρανία και τη Ρωσία, υπογραμμίζει ο Noack. Η Μόσχα κατηγορούσε τότε το Κίεβο ότι αποθήκευε φυσικό αέριο που προοριζόταν για άλλες χώρες της ΕΕ κι έτσι δεν πλήρωνε για τη δική της κατανάλωση.
Η διαμάχη κλιμακώθηκε το 2009, όταν η Ρωσία σταμάτησε να τροφοδοτεί με αέριο την Ουκρανία, επιδιώκοντας να σταματήσει τις πρακτικές για τις οποίες κατηγορούσε το Κίεβο. Η απόφαση αυτή της Μόσχας είχε ως αποτέλεσμα να πληγούν ισχυρά οι χώρες που εξαρτώνται πλήρως ή σε μεγάλο βαθμό από το ρωσικό αέριο.
Συμμετοχή του ρωσικού φυσικού αερίου στις συνολικές εισαγωγές αερίου ευρωπαϊκών χωρών το 2017
Η Ρωσία και η Γερμανία αποφάσισαν τότε ότι χρειάζονται νέοι αγωγοί που δεν θα περνούν από την Ουκρανία. Τα πράγματα όμως περιπλάκησαν περισσότερο τον Ιούνιο του 2014, όταν η Ρωσία προχώρησε στην προσάρτηση της Κριμαίας. Ενώ μαίνονταν οι συγκρούσεις στο εσωτερικό της Ουκρανίας, η Μόσχα διέκοψε την τροφοδοσία της χώρας με φυσικό αέριο. Ο ενεργειακός αποκλεισμός της Ουκρανίας έλαβε τέλος ύστερα από ευρωπαϊκές πιέσεις, αλλά το Κίεβο και άλλες ανατολικοευρωπαϊκές χώρες φοβούνται ότι δεν θα έχουν ανάλογη κάλυψη όταν η δυτική Ευρώπη αρχίσει να δέχεται αέριο από άλλους αγωγούς.
Αλλά και στην ίδια τη Γερμανία, ο Nord Stream 2 έχει δεχθεί κριτική λόγω των ρωσικών στρατιωτικών επιχειρήσεων στη Γεωργία, την Ουκρανία και τη Συρία. Οι πιέσεις αυτές, όμως, δύσκολα θα αποδώσουν. «Η Γερμανία ήταν ανέκαθεν μια από τις χώρες της ΕΕ με τις πιο φιλικές σχέσεις με τη Ρωσία», λέει ο Αντρέας Χάινριχ, ερευνητής στο Πανεπιστήμιο της Βρέμης, υποστηρίζοντας ότι επιπλέον η Γερμανία δεν είναι σε θέση να καλύψει τις ενεργειακές ανάγκες της χωρίς το ρωσικό φυσικό αέριο.
Μπορούν οι ΗΠΑ να ανταγωνιστούν τη Ρωσία;
Η δυτική Ευρώπη έχει πράγματι λίγες εναλλακτικές λύσεις. Η Βρετανία, η Νορβηγία και η Ολλανδία, οι μεγαλύτεροι παραγωγοί φυσικού αερίου στη βόρεια και δυτική Ευρώπη, στηρίζονται σε αποθέματα φυσικού αερίου στη Βόρεια Θάλασσα. Ωστόσο, στις επόμενες δεκαετίες, τα αποθέματα που διαθέτει η Ευρώπη -τα οποία το 2016 αντιστοιχούσαν σε περισσότερο από το ένα τρίτο του αερίου που προμηθεύεται η ΕΕ- αναμένεται να αρχίσουν σταδιακά να εξαντλούνται.
Πορεία και πρόβλεψη της ζήτησης φυσικού αερίου στην ΕΕ έως το 2030
Πορεία και πρόβλεψη των αποθεμάτων φυσικού αερίου στην ΕΕ έως το 2030
Οι ποσότητες αυτές μπορούν να αναπληρωθούν είτε από ρωσικό φυσικό αέριο είτε από υγροποιημένο φυσικό αέριο (LNG). Η νέα τεχνολογία εξόρυξης έχει ήδη καταστήσει τις ΗΠΑ το μεγαλύτερο παραγωγό φυσικού αερίου στον κόσμο και οι Αμερικανοί παραγωγοί ελπίζουν τώρα να γίνουν και οι μεγαλύτεροι εξαγωγείς LNG, με την ΕΕ να αποτελεί τη μεγαλύτερη για αυτούς δυνητική αγορά.
Επί του παρόντος, το 4% του αμερικανικού LNG διοχετεύεται στην Ευρώπη, σε αντιδιαστολή με το 59% που εξάγεται στις ασιατικές αγορές. Η εικόνα αυτή μπορεί να αλλάξει με τους έξι νέους ευρωπαϊκούς τερματικούς σταθμούς LNG που βρίσκονται αυτή τη στιγμή σε τελικό στάδιο κατασκευής. Αξίζει να σημειωθεί ότι η πλειονότητα των τερματικών αυτών σταθμών βρίσκεται σε χώρες πρώην μέλη της Σοβιετικής Ενωσης.
Αυτός άλλωστε είναι και ο λόγος για τον οποίο βασικοί γερμανικοί επιχειρηματικοί όμιλοι υποστηρίζουν ότι πίσω από την επίθεση του Τραμπ κατά του Nord Stream 2 κρύβονται τα συμφέροντα του αμερικανικού εξαγωγικού τομέα, παρά ανησυχίες για την ενεργειακή ασφάλεια και ανεξαρτησία της Ευρώπης.
Σύμφωνα με δηλώσεις του Ντίτερ Κεμπφ, προέδρου της Ενωσης Βιομηχάνων της Γερμανίας, στην εφημερίδα Süddeutsche Zeitung, το LNG μάλλον δε θα αποτελέσει ποτέ μια ρεαλιστική εναλλακτική έναντι του ρωσικού φυσικού αερίου. Υποστήριξε ότι η θαλάσσια μεταφορά LNG μέσω του Ατλαντικού είναι πολύ ακριβή, συμπέρασμα στο οποίο συμφωνούν πολλοί ειδικοί επί των ενεργειακών θεμάτων, όπως η Theisen. Η θαλάσσια μεταφορά LNG μέσω του Ατλαντικού, καταλήγει ο αρθρογράφος, ενδέχεται να χρειάζεται αρκετές εβδομάδες, ενώ η κατασκευή τερματικών σταθμών στους οποίους θα παραδίδεται το LNG είναι ιδιαίτερα δαπανηρή. «Το [σ.σ. αμερικανικό] LNG και το ρωσικό φυσικό αέριο θα βρεθούν αντιμέτωπα, αλλά το LNG δεν πρόκειται να αντικαταστήσει τις εξαγωγές αερίου από τη Ρωσία», προβλέπει η Theisen.