κομμάτι της Ελληνικής κοινωνίας με το 51,4% να είναι στην «κρίσιμη» ηλικιακή κατηγορία 25-44, και σχεδόν στο 70%, απόφοιτοι ανώτατης εκπαίδευσης. Σύμφωνα με τις διαθέσιμες έρευνες, μεγάλος αριθμός αυτών που έφυγαν, είτε δεν σκοπεύουν να γυρίσουν καθόλου, είτε προσδιορίζουν τον επαναπατρισμό τους στο απώτερο μέλλον και υπό συγκεκριμένες προϋποθέσεις.
Είναι ένα μαζικού χαρακτήρα φαινόμενο, μιας κατεύθυνσης, που συνεχίζεται παρά τη βελτίωση του οικονομικού κλίματος. Ξεπερνάει την έννοια της κινητικότητας των εργαζομένων και αποτελεί σημαντικό πρόβλημα καθώς στερεί από την οικονομία τους ανθρώπινους πόρους που χρειάζονται για να αναπτυχθεί. Λόγω της μαζικής εκροής δυσχεραίνεται η αντιμετώπιση μεγάλων προκλήσεων, όπως η προσαρμογή στην 4η βιομηχανική επανάσταση, δημιουργείται δημοσιονομική επιβάρυνση λόγω της μη απόδοσης της επένδυσης για την εκπαίδευσή τους, και επιβαρύνεται το δημογραφικό πρόβλημα. Η ανάσχεση της τάσης αυτής πόσο μάλλον η αντιστροφή της πρέπει να γίνει εθνικός στόχος, ενόψει των μεγάλων προκλήσεων της εποχής, καθώς οι γνώσεις και δεξιότητές τους αποτελούν σημαντικό εφόδιο για τον παραγωγικό μετασχηματισμό και τη βελτίωση της ανταγωνιστικότητας της ελληνικής οικονομίας.
Ωστόσο, το brain drain δεν είναι αποκλειστικά αποτέλεσμα της οικονομικής κρίσης. Αντανακλά και τις ευρύτερες παραγωγικές και διαρθρωτικές αδυναμίες της οικονομίας, που δυσκολεύουν τη δημιουργία ποιοτικών και καλά αμειβομένων θέσεων εργασίας υψηλής εξειδίκευσης. Σε αυτές, προστίθενται παράγοντες όπως η έλλειψη αξιοκρατίας, η διαφθορά, οι χαμηλής ποιότητας κοινωνικές παροχές και το κακό εργασιακό περιβάλλον σε αρκετές ελληνικές επιχειρήσεις.
Συμβάλει, με άλλα λόγια, στον κίνδυνο εγκλωβισμού της οικονομίας σε ένα φαύλο κύκλο περιορισμένης παραγωγικής βάσης, χαμηλής προστιθέμενης αξίας, χαμηλών ειδικοτήτων και χαμηλών μισθών. Επιπλέον, λόγω του brain drain, δυσχεραίνεται περισσότερο η αντιμετώπιση των μεγάλων προκλήσεων της εποχής και η αναζωογόνηση της παραγωγικής μας βάσης με εξωστρεφή προσανατολισμό. Η αξιοποίηση της δυναμικής και αξιόλογης, διασποράς που προστέθηκε την τελευταία δεκαετία στους ήδη υπάρχοντες απόδημους Έλληνες, είναι όμως μια σημαντική ευκαιρία. Η προσέλκυσή τους μπορεί να μετατρέψει το brain drain σε brain gain.
Η αποτελεσματική αντιμετώπιση του φαινομένου χρειάζεται ολιστική προσέγγιση και συντονισμό όλων των εμπλεκόμενων φορέων, των επιχειρήσεων, της Πολιτείας και της εκπαιδευτικής κοινότητας. Η πρωτοβουλία του Υπουργείου Εργασίας για τη δημιουργία της Ομάδας Rebrain Greece είναι ένα βήμα στη σωστή κατεύθυνση και ο ΣΕΒ συμμετέχει ενεργά σε αυτήν.
Παράλληλα, τρεις αλληλένδετοι στόχοι μπορούν να δημιουργήσουν έναν ενάρετο κύκλο για το ανθρώπινο δυναμικό υψηλών δεξιοτήτων: Η επιστροφή ανθρώπινου δυναμικού (Brain Regain), η ανάσχεση των μαζικών εκροών (Brain Retain) και η διασύνδεση των Ελλήνων του εξωτερικού με την εγχώρια επιχειρηματική και ερευνητική κοινότητα (Brain Circulation).
H επίτευξη αυτών των στόχων περνάει από την αντιμετώπιση των βαθύτερων αιτιών του προβλήματος, δηλαδή την ανάγκη επέκτασης του παραγωγικού και ανταγωνιστικού τομέα των διεθνώς εμπορεύσιμων προϊόντων και υπηρεσιών αυξανόμενης προστιθέμενης αξίας, για την αντιμετώπιση της αδυναμίας της ελληνικής οικονομίας να δημιουργεί και να διατηρεί πολλές και ποιοτικές παραγωγικές θέσεις εργασίας οι οποίες δεν θα αντιμετωπίζουν την υπερφορολόγηση που ήδη υφίστανται, αλλά και την επιβάρυνση με υψηλό μη μισθολογικό κόστος της παραγωγικής εργασίας. Πρέπει όμως να συμπληρώνεται από στοχευμένες παρεμβάσεις για τον επαναπατρισμό, τη διακράτηση όσων ήδη σκέφτονται να εγκαταλείψουν τη χώρα, και την ενεργοποίηση αυτών που παραμένουν έξω προς όφελος της Ελληνικής οικονομίας.
Ο ΣΕΒ προτείνει παρεμβάσεις σε δύο επίπεδα:
Το πρώτο αφορά στον παραγωγικό μετασχηματισμό με αύξηση του μεριδίου της βιομηχανίας στο ΑΕΠ, παραγωγική μεγέθυνση των μεσαίων και μικρών επιχειρήσεων, ψηφιακό μετασχηματισμό και σύγχρονες γνώσεις και δεξιότητες. Μαζί με τη βελτίωση του επενδυτικού περιβάλλοντος και την άρση στρεβλώσεων (όπως το υψηλό μη μισθολογικό κόστος), είναι απαραίτητα βήματα για τη συνολική αναβάθμιση των παραγωγικών δυνατοτήτων της χώρας μας.
Το δεύτερο, αφορά σε εξειδικευμένο Σχέδιο Δράσης με 5 πυλώνες:
1. Δράσεις για την παρακίνηση επιστροφής Ελλήνων υψηλών προσόντων που βρίσκονται στο εξωτερικό.
2. Δράσεις για την ανάσχεση των μαζικών εκροών του ανθρώπινου δυναμικού υψηλών προσόντων από την Ελλάδα προς το εξωτερικό.
3. Οριζόντιες δράσεις για τη διακράτηση όσο και την παρακίνηση επιστροφής με προτεραιότητα την άρση της υπερφορολόγησης της παραγωγικής εργασίας και την μείωση του υψηλού μη μισθολογικού κόστους αυτής.
4. Δράσεις διασύνδεσης των Ελλήνων του εξωτερικού με την εγχώρια επιχειρηματική και ερευνητική κοινότητα.
5. Δημιουργία ενός μόνιμου μηχανισμού παρακολούθησης και σχεδιασμού πολιτικών για την αντιμετώπιση του brain drain.
Στις 3 Φεβρουαρίου, ο ΣΕΒ οργάνωσε εκδήλωση για το brain drain όπου παρουσιάστηκαν τα κύρια σημεία και τα συμπεράσματα της σχετικής μελέτης του και η στοχευμένη δράση του Υπουργείου Εργασίας ‘ΕΛΛΑΔΑ ΞΑΝΑ’ παράλληλα με την παρουσίαση ενδεικτικών ιδιωτικών και δημόσιων πρωτοβουλιών για το brain drain. Αναδείχθηκε η ανάγκη συντονισμένων προσπαθειών και συνεργειών μεταξύ φορέων και πρωτοβουλιών τόσο του δημοσίου, όσο και του ιδιωτικού τομέα. Συμφωνήθηκε πως δεν υπάρχουν ούτε μαγικές, ούτε εύκολες λύσεις και πως μόνο μέσα από ανάλογο πνεύμα και ισχυρή διάθεση συνεργασίας θα επαναφέρουμε στη χώρα το πολύτιμο ανθρώπινο κεφάλαιο που μετανάστευσε τα προηγούμενα χρόνια. Ο ΣΕΒ θα συνεχίσει να εργάζεται συστηματικά σε αυτή την κατεύθυνση σε συνεργασία με κάθε δημόσιο ή ιδιωτικό φορέα, που έχει τον ίδιο στόχο.
Τι είναι το brain drain;
Ο όρος brain drain (διαρροή εγκεφάλων) αναφέρεται στη μαζική εκροή ανθρώπων που διαθέτουν υψηλού επιπέδου προσόντα και δεξιότητες από μια γεωγραφική περιοχή για μόνιμη εγκατάσταση σε άλλες γεωγραφικές περιοχές.[1] Ο όρος πρωτοεμφανίστηκε τη δεκαετία του 1960 στη Μεγάλη Βρετανία προκειμένου να περιγράψει την μετακίνηση επιστημόνων από την μεταπολεμική Ευρώπη προς στις Ηνωμένες Πολιτείες και τον Καναδά. Στις μέρες μας χρησιμοποιείται για να περιγράψει το φαινόμενο της μετανάστευσης επιστημόνων από τις λιγότερο προς τις περισσότερο ανεπτυγμένες χώρες και περιφέρειες. Άλλοι όροι που χρησιμοποιούνται στη διεθνή βιβλιογραφία είναι «φυγή ανθρώπινου κεφαλαίου» (human capital flight), μετανάστευση ταλέντων (talent migration), μετανάστευση υψηλών δεξιοτήτων (high skilled migration).
Μέγεθος και ένταση του φαινομένου του brain drain στην Ελλάδα της κρίσης
Τα χρόνια της κρίσης η Ελλάδα αντιμετώπισε ένα μαζικό κύμα μετανάστευσης νέων και ικανών ανθρώπων. Όπως βλέπουμε στο (Δ1) μεταξύ 2008 και 2012 οι ετήσιες εκροές Ελλήνων πολιτών υπερτριπλασιάστηκαν φτάνοντας τα 65.264 άτομα (από 19.088). Παρά τη σταδιακή μείωση της έντασης του φαινομένου η μετανάστευση Ελλήνων προς το εξωτερικό παρέμεινε μέχρι το 2017 (τελευταίο έτος για το όποιο υπάρχουν στοιχεία), υπερδιπλάσια σε σχέση με τα προ κρίσης επίπεδα – πάνω από 50.000 αναχωρήσεις ανά έτος, ενώ η καθαρή εκροή υπερβαίνει τις 20.000 ανά έτος.
[1] Για διάφορούς ορισμούς στη διεθνή βιβλιογραφία βλ. Beine, Michel, Frédéric Docquier, and Hillel Rapoport. 2001. “Brain Drain and Economic Growth: Theory and Evidence.” Journal of Development Economics 64 (1): 275–89΄Bhagwati, Jagdish, and Koichi Hamada. 1974. “The Brain Drain, International Integration of Markets for Professionals and Unemployment: A Theoretical Analysis.” Journal of Development Economics 1 (1): 19–42΄Docquier, Frédéric, and Hillel Rapoport. 2012. “Globalization, Brain Drain, and Development.” Journal of Economic Literature 50 (3): 681–730.
Αν και το παρόν μεταναστευτικό κύμα είναι αναλογικά μικρότερο σε ένταση σε σχέση με παλαιότερα μεταναστευτικά κύματα που παρουσιάστηκαν κατά τη διάρκεια του 20ου αιώνα προκαλεί προβληματισμό το γεγονός ότι, οι εκροές προέρχονται από το πιο παραγωγικό κομμάτι της Ελληνικής κοινωνίας. Όπως βλέπουμε στο (Δ3) η συντριπτική πλειοψηφία των Ελλήνων που μετανάστευσαν (86,3%) ήταν εργάσιμης ηλικίας (15-64 ετών), ενώ περίπου ένας στους δύο (51,4%) προέρχεται από την «κρίσιμη» ηλιακή κατηγορία 25-44. Για τις εργάσιμες ηλικίες (15-64) η καθαρή εκροή της περιόδου 2008-2017 ανέρχεται σε 189.649 άτομα (98,5% του συνόλου της καθαρής εκροής) εκ των οποίων οι 125.397 ανήκουν στην «κρίσιμη» ηλικιακή κατηγορία 25-44 (65,1% του συνόλου της καθαρής εκροής) (Δ4).
Αυτό πρακτικά σημαίνει ότι από το μέσο σύνολο του Ελληνικού πληθυσμού που βρίσκονται στην κρίσιμη ηλικιακή κατηγορία 25-44 το 8,4% μετανάστευσε την περίοδο 2008-17 και το 4,6% παραμένει ακόμα στο εξωτερικό.
Το μεγαλύτερο πρόβλημα όμως εντοπίζεται στο ότι οι καθαρές εκροές Ελλήνων πτυχιούχων ηλικίας 25-64 ετών για την περίοδο 2008-17 κυμαίνονται από 91.250 έως 123.289, ανάλογα με τις παραδοχές για το ποσοστό των πτυχιούχων στις συνολικές εκροές και εισροές και οι οποίες κινούνται μεταξύ 60 και 70% (Δ5). Αυτό σημαίνει ότι ένα ποσοστό της τάξης του 5,9% έως 8% των Ελλήνων πτυχιούχων στη συγκεκριμένη ηλικιακή κατηγορία αποχώρησε από τη χώρα την περίοδο 2008-2017 και παραμένει στο εξωτερικό (Δ6).
Οι ροές των Ελλήνων μεταναστών της συγκεκριμένης περιόδου κατευθύνθηκαν κυρίως προς ένα μικρό αριθμό Ευρωπαϊκών χωρών, με προεξάρχουσα τη Γερμανία που φαίνεται ότι απορροφά σχεδόν τους μισούς εξ αυτών. Σημαντική μετανάστευση υπάρχει επίσης προς το Ηνωμένο Βασίλειο. Από τις υπερπόντιες χώρες μόνο η Αυστραλία δείχνει να αποτελεί σημαντικό μεταναστευτικό προορισμό.
Το brain drain όμως δεν είναι αποκλειστικά Ελληνικό φαινόμενο. Εντάσσεται σε ένα ευρύτερο παγκόσμιο φαινόμενο μεγάλης κλίμακας μετανάστευσης εργαζόμενων υψηλής ειδίκευσης από τις λιγότερο προς τις περισσότερο ανεπτυγμένες οικονομίες. Σύμφωνα με πρόσφατη μελέτη του Global Knowledge Partnership on Migration and Development (KNOMAD) από το 2010, σχεδόν μία στις έξι χώρες του κόσμου είδε το 20% του πληθυσμού τους με υψηλή ειδίκευση να μεταναστεύει στο εξωτερικό. Ειδικότερα στην Ευρωπαϊκή Ένωση οι μεταναστευτικές ροές προέρχονται κυρίως από τις χώρες της ανατολικής και (δευτερευόντως) νότιας Ευρώπης προς τις χώρες της Βόρειας και Δυτικής Ευρώπης.
Αίτια του brain drain στη χώρα μας
Η μαζική εκροή εξειδικευμένου ανθρώπινου δυναμικού από την Ελλάδα κατά την τελευταία δεκαετία συνδέεται άμεσα με την παρατεταμένη οικονομική κρίση που βίωσε η χώρα μας. H οικονομική κρίση επιδείνωσε δραματικά τις προοπτικές εύρεσης ή παραμονής στην εργασία (Δ7), ειδικότερα των νέων και υψηλά καταρτισμένων Ελλήνων, με αποτέλεσμα η μετανάστευση να καταστεί ελκυστική επιλογή για πολλούς εξ αυτών.
Ωστόσο το brain drain δεν είναι αποκλειστικά σύμπτωμα της οικονομικής κρίσης. Αντανακλά ευρύτερες παραγωγικές και διαρθρωτικές αδυναμίες της ελληνικής οικονομίας και κοινωνίας οι οποίες αναδείχθηκαν και επιδεινώθηκαν την τελευταία δεκαετία.
Η πρώτη βασική αδυναμία αφορά το στρεβλό παραγωγικό μοντέλο που δεν ευνοεί τη δημιουργία ποιοτικών, παραγωγικών και καλά αμειβομένων θέσεων εργασίας υψηλής εξειδίκευσης. Όπως βλέπουμε στο (Δ8), Ελλάδα και ΕΕ ακολουθούν αντίστροφη πορεία όσον αφορά τη σχετική βαρύτητα των επαγγελμάτων υψηλών δεξιοτήτων. Το 2018 η απόκλιση της Ελλάδας από το μέσο όρο της ΕΕ όσον αφορά το μερίδιο των επαγγελμάτων υψηλών δεξιοτήτων στη συνολική απασχόληση ήταν 10,9 ποσοστιαίες μονάδες (31,2% έναντι 42,1%) ενώ το 2008 ήταν μόλις 3,4 ποσοστιαίες μονάδες (35,2% έναντι 38,6%).
(Για να διαβάσετε ολόκληρο το άρθρο. πατήστε εδώ