Όπως είναι γνωστόν, μεταξύ των δύο υπάρχει ιδιαίτερη σχέση και αλληλεπίδραση που αναμένεται να πάρει ακόμη μεγαλύτερες διαστάσεις.
Χώρες κραταιές ή πολυπληθείς όπως Κίνα, ΗΠΑ, Γαλλία, Ιταλία, Ισπανία, Βρετανία, Ιράν, Τουρκία, Βραζιλία, Ρωσία, Βέλγιο αλλά και άλλες, γνωρίζουν σοβαρές απώλειες σε ανθρώπινες ζωές και κλυδωνισμούς στα συστήματα υγείας. Όλες οι Χώρες του κόσμου επηρεάζονται, ενώ πάνω από το 50% του συνολικού πληθυσμού της υφηλίου τέθηκε σε κάποιο είδος περιορισμού. Η ζωή στον πλανήτη πάγωσε. Ακόμα και οι στρατιωτικές συγκρούσεις περιορίστηκαν δραστικά.
Ο πλανήτης ολόκληρος υφίσταται τεράστια οικονομική ζημιά, από τα μέτρα περιορισμού για την αντιμετώπιση του κορονοϊού, το μέγεθος της οποίας μένει να προσδιορισθεί. Η απώλεια τόσων ανθρώπινων ψυχών, η κοινωνική αποστασιοποίηση, ο καταλυτικός περιορισμός των μεταφορών και των παραγωγικών διαδικασιών, ο εγκλεισμός και η εργασία από το σπίτι, ο έντονος φόβος για την αόρατη μολυσματική ασθένεια και η αγωνία αναζήτησης ελλείποντος ιατρικού εξοπλισμού σημάδεψαν την ανθρωπότητα. Από κοντά και η τεράστια πτώση σε ενεργειακή ζήτηση.
Όταν όμως κατακαθίσει η σκόνη νέα ζητήματα θα τεθούν. Πολιτικοί προσανατολισμοί, Γεωπολιτικές σχέσεις, Οικονομικές προσεγγίσεις και Ενεργειακές επιλογές μεταξύ άλλων θα αναθεωρηθούν. Ένα νέο momentum θα προκύψει για τις αλλαγές στην Ενέργεια. Η παγκοσμιοποίηση, τα Κρατικά και Ιδιωτικά χρέη, η επάρκεια του Δημόσιου Τομέα και η σχέση του με τον Ιδιωτικό, οι υστερήσεις στον παραγωγικό τομέα, η υπερβολική εξάρτηση παραγωγής από την Κίνα ή άλλες χώρες, και η προσβασιμότητα στις νέες τεχνολογίες και την ψηφιακή εποχή, θα συζητηθούν ευρύτατα. Η πανδημία στο τέλος θα αναδείξει νικητές και ηττημένους. Ορισμένες Χώρες ήδη σπεύδουν να επωφεληθούν.
Γεωπολιτική Μετάβαση πριν την πανδημία
Ήδη πριν τον κορονοϊό οι Γεωπολιτικές αλλαγές ήσαν μεγάλες. Οι ισορροπίες του παρελθόντος είχαν ανατραπεί προ πολλού και μια πολυπολικότητα αναδυόταν στο παγκόσμιο σκηνικό, με μια σταθερή πρωτοκαθεδρία των ΗΠΑ. Η παγκοσμιοποίηση με την ελεύθερη μετακίνηση κεφαλαίων και ανθρώπων, εκτός από σημαντική οικονομική ανάπτυξη, έφερε στο προσκήνιο νέες φιλόδοξες γεωπολιτικές δυνάμεις.
Η Κίνα αποτελεί χαρακτηριστικό παράδειγμα. Αφού αρχικά απετέλεσε εργαστήριο πολλαπλασιασμού κερδών των παγκόσμιων κεφαλαίων, (σαν χώρα φθηνής παραγωγής), στη συνέχεια ανέπτυξε δικές της πρωτοβουλίες και χρησιμοποιώντας ορθόδοξους και μη μεθόδους, κατόρθωσε να απογαλακτισθεί από την Δυτική τεχνολογία, (την οποία και αντέγραψε), να αναπτύξει την οικονομία της, να δημιουργήσει πλούτο, να επενδύσει στη Χώρα αλλά και στο εξωτερικό και κυρίως να προχωρήσει με γοργά βήματα στις νέες ψηφιακές τεχνολογίες στις οποίες και πρωτοπορεί (πχ. 5G που αποτελεί σημείο μεγάλης γεωστρατηγικής έντασης και διαμάχης ΗΠΑ/Κίνας)
Αναδεικνύεται έτσι η Κίνα σε παγκόσμια δύναμη με ικανή επιρροή οικονομική αλλά και πολιτική στο εξωτερικό (Ασία, Αφρικανική Ήπειρος, Λατινική Αμερική κλπ) και με προσπάθειες εμπορικής διεμβόλισης ακόμα και της Ευρώπης. Μια ηγετική δύναμη που αντιπαρατίθεται ευθέως στις ΗΠΑ βοηθούσης και της πολιτικής του απομονωτισμού που ακολουθεί ο Πρόεδρος Trump.
Η ΕΕ μια παραδοσιακή Γεωπολιτική παρουσία και μια οικονομική υπερδύναμη, λόγω όμως της βαριάς εσωτερικής δομής της, της ταλαιπωρίας της από την προηγούμενη οικονομο-χρηματοπιστωτική κρίση και της έλλειψης διάθεσης για μεταρρυθμίσεις, δείχνει να συμπιέζεται ανάμεσα στον ανταγωνισμό Κίνας – ΗΠΑ και να χάνει έδαφος.
Η Ρωσία προσπαθεί και αυτή μέσα σε αυτό το πλαίσιο να διασφαλίσει ζωτικό χώρο για την γεωπολιτική της παρουσία, στηριζόμενη κυρίως στις δυνατότητες του πετρελαίου και σε εκείνες των στρατιωτικών εξοπλισμών. Οι κινήσεις της όμως είναι εξαιρετικά προσεκτικές φοβούμενη την αδύναμη οικονομία της.
Ενεργειακή Μετάβαση
Ήδη προ πολλού (δεκαετία 1990) και στη συνέχεια με την εξάπλωση της παγκοσμιοποίησης, ξεκίνησε, δειλά στην αρχή και γοργά μετά, η πορεία της ενεργειακής μετάβασης. Αυτή είχε σαν στόχο την βελτίωση της μόλυνσης του πλανήτη και της υπερθέρμανσης του, την απεξάρτηση από τους υδρογονάνθρακες, την στροφή στην καθαρή ενέργεια και την συνεπαγόμενη απεξάρτηση της παγκόσμιας κοινότητας από τις μονοπωλιακές διαθέσεις των πετρελαιοπαραγωγικών χωρών. Η ενεργειακή μετάβαση στηρίχθηκε και στηρίζεται:
(α) στις εξελίξεις στην τεχνολογία στο χώρο των ΑΠΕ (Ανανεώσιμες Πηγές Ενέργειας) και στο χώρο της ψηφιακής τεχνολογίας όπως και στις τεχνολογίες νέων καθαρών καυσίμων (πχ. υδρογόνο)
(β) στις τεχνολογικές εξελίξεις στα θέματα του εξηλεκτρισμού και της ηλεκτροκίνησης αλλά και της αποθήκευσης του ηλεκτρικού ρεύματος
(γ) στο κατάλληλο θεσμικό περιβάλλον που δημιουργήθηκε στο μεταξύ
(δ) στην υποστήριξη της όλης προσπάθειας από τα ισχυρά παγκόσμια περιβαλλοντικά κινήματα (Συμφωνία Παρισίων 2015) και της βούλησης του συνόλου σχεδόν των Χωρών του πλανήτη (εκτός ΗΠΑ)
(ε) στην επιδίωξη της λεγόμενης ενεργειακής ασφάλειας των Χωρών
Όλοι αυτοί οι παράγοντες πυροδότησαν την ενεργειακή μετάβαση, με αποτέλεσμα την αλματώδη ανάπτυξη των ΑΠΕ και του εξηλεκτρισμού σε παγκόσμια κλίμακα. Όμως ακόμα και μέσα στον χώρο παραγωγής των Υδρογονανθράκων, όλο αυτό το διάστημα, υπήρξε ενεργειακή κινητικότητα με σημαντικές αλλαγές και περιορισμό της μονοπωλιακής εξάρτησης που επιτεύχθηκε με: (α) την ανακάλυψη σχιστολιθικού Φ. Αερίου και πετρελαίου που διεύρυνε τον αριθμό των Χωρών παραγωγής και των διαθέσιμων ποσοτήτων στην αγορά και (β) την ανάπτυξη των θαλασσίων μεταφορών του Φ. Αερίου, με τα LNG Carriers, που διεύρυνε την τροφοδοσία της αγοράς και έτσι τον ανταγωνισμό και την σταθεροποίηση των τιμών του Φυσικού Αερίου.
Ήδη, για αυτούς τους λόγους, από το προηγούμενο διάστημα, οι εξελίξεις από την ενεργειακή μετάβαση είναι ιδιαίτερα σημαντικές σε Ενεργειακό και Γεωπολιτικό επίπεδο και με τον ερχομό της πανδημίας όλα αυτά τώρα μεγεθύνονται.
Επιπτώσεις λόγω Πανδημίας
Η πανδημία ανέδειξε ελλείψεις και αδυναμίες. Οι ΗΠΑ, η επονομαζόμενη 1η παγκόσμια δύναμη απέτυχε στη διαχείριση της πανδημίας και εμφανίσθηκε όχι μόνο να μην υπηρετεί τις Διεθνείς της υποχρεώσεις (λόγω της θέσης της) αλλά να απομονώνεται ουσιαστικά αντικαθιστώντας ακόμα και το προηγούμενο σύνθημα, του λαϊκιστή ηγέτη της, «America first» με το νέο «America Alone».
Η Κίνα κάλυψε το κενό αυτό μέσα στην πανδημία και εμφανίσθηκε να προσφέρει χείρα βοηθείας για την υγειονομική κρίση σε όλο τον πλανήτη.
Η ΕΕ απεδείχθη κατώτερη και αυτή των περιστάσεων. Αντέδρασε αργά και ακόμη πιο αργά συντονίσθηκε αφού προηγουμένως υπέστη μεγάλες απώλειες.
Η Ρωσία κράτησε σε όλη αυτή την περίοδο της εξέλιξης του φαινομένου, χαμηλό προφίλ. Προσέχει ιδιαίτερα την αδύναμη οικονομία της, που υποφέρει, επίσης και από τις ταυτόχρονα χαμηλές τιμές του πετρελαίου. Τώρα τελευταία μοιάζει να υποφέρει περισσότερο από την ασθένεια και αρχίζει να κάνει και αυτή αγώνα δρόμου.
Αλλά και ενεργειακά οι επιπτώσεις από την πανδημία είναι σημαντικές όπως:
(1) η κατακρήμνιση της ενεργειακής ζήτησης
(2) η βύθιση (όσο ποτέ άλλοτε) των τιμών του πετρελαίου
(3) η βεβαιότητα ότι οικονομίες ορισμένων πετρελαιοπαραγωγών Χωρών θα υποφέρουν εξαιρετικά. Αν επιταχυνθεί η Ενεργειακή μετάβαση κραταιές Χώρες όπως Ρωσία, Σαουδική Αραβία κλπ θα πρέπει από τώρα να σκεφθούν το αύριο.
(4) Η εκτίμηση ότι εταιρείες ενέργειας θα κλυδωνισθούν και ορισμένες θα χρεοκοπήσουν.
(5) Η γενική εντύπωση και εμπειρία κατά τον χρόνο της πανδημίας (λόγω χαμηλής ζήτησης ενέργειας) ενός καθαρότερου περιβάλλοντος από τη μείωση των αέριων εκπομπών και την συνακόλουθη συζήτηση για την επιτάχυνση του στόχου της πράσινης ενέργειας και της ενεργειακής μετάβασης.
Η νέα κατάσταση
H πανδημία όμως οξύνει τις σχέσεις μεταξύ Κίνας και ΗΠΑ, αλλά και Κίνας με ΕΕ. Η ανησυχία τους είναι πως η Κίνα θα βγει ενισχυμένη οικονομικά και πολιτικά. Ήδη διαθέτει τεράστια πλεονάσματα, ενώ διακρατεί μεγάλο μέρος του Αμερικάνικου Δημοσίου χρέους, τη στιγμή που οι ΗΠΑ έχουν τεράστια ελλείμματα.
Η Κίνα, με τις ενέργειες της, δείχνει ότι αισθάνεται ότι μπορεί να επικρατήσει γεωπολιτικά. Μπορεί όμως πράγματι; Γιατί υπάρχουν αδυναμίες που μπορούν να επηρεάσουν την πορεία της. Τα ανθρώπινα δικαιώματα, οι δημοκρατικοί θεσμοί της Χώρας αλλά και η μεγάλη της εξάρτηση από τις εισαγωγές στην ενέργεια (παρ’ όλες τις εξαιρετικές προσπάθειες της στην ανάπτυξη των ΑΠΕ), η μόλυνση του περιβάλλοντος στην Χώρα, η αποψίλωση των δασών, για να τροφοδοτήσει την επιθετική ανάπτυξη, είναι αχίλλειες πτέρνες. Η εξάρτηση της υφηλίου από ορισμένες παραγωγικές διαδικασίες στην Κίνα μπαίνει στο στόχαστρο μετά την πανδημία.
Η Ιαπωνία επιδοτεί, ήδη, τις επιχειρήσεις της, ώστε να απογαλακτισθούν από την παραγωγή τους στην Κίνα, ενώ η Samsung αποφασίζει το σταμάτημα της παραγωγής των κινητών της τηλεφώνων στην Χώρα. Ο πρόεδρος Macron (έχοντας το μυαλό του στην Κίνα) περιορίζει ακόμη περισσότερο τις δυνατότητες εξαγορών επιχειρήσεων στη Γαλλία από μη ευρωπαϊκές εταιρείες στο 10% από το 25%, που είχε θεσπίσει στην αρχή του χρόνου, (από το προηγούμενο 33%). Και οι Βρυξέλλες εκδίδουν έκθεση – κόλαφο για την προπαγάνδα της Κίνας στους χειρισμούς της πανδημίας. Οι τριβές επομένως έντονες.
Η Γερμανική προεδρία της ΕΕ, του 2ου εξαμήνου του 2020, προετοιμάζει, ήδη, για τον Σεπτέμβριο σύνοδο κορυφής μεταξύ ΕΕ και Κίνας. Στόχος της είναι να συζητηθούν όλα τα θέματα, που δημιουργούνται από την Κίνα στον εμπορικό τομέα (πριν και μετά την πανδημία) και με την παρουσία όλων των Ευρωπαϊκών Χωρών, ώστε να μην επιτρέψει στην Κίνα να διχάσει την Ευρώπη, όπως συνέβη στο παρελθόν, πραγματοποιώντας ξεχωριστές συμφωνίες με Ευρωπαϊκά κράτη.
Η ΕΕ μετά το σοκ της κακοδιαχείρισης και τον ελλειμματικό συντονισμό μοιάζει να υιοθετεί, ένα οικονομικό σχέδιο “Marshal”, αλλά και μια στρατηγική αυτονομίας της Ένωσης με άξονες:
- Σημαντικές μεταρρυθμίσεις στην οικονομία και στην ενέργεια
- Τον στόχο να γίνει ψηφιακή υπερδύναμη
- Την Ευρωπαϊκή ανάπτυξη μέσα από την επιτάχυνση των επενδύσεων της πράσινης ενέργειας και της ψηφιακής τεχνολογίας (green deal)
Δηλαδή μια στρατηγική που στηρίζεται στην επιτάχυνση της ενεργειακής μετάβασης και της ψηφιοποίησης.
Οι στόχοι όμως αυτοί δεν θα επιτευχθούν χωρίς δυσκολία. Παρά τα πολλά κεφάλαια, οι προτεραιότητες, των άμεσων αναγκών της οικονομίας, θα πρέπει να ικανοποιηθούν. Πως, δηλαδή, μια επιχείρηση θα προχωρήσει σε περισσότερες δαπάνες για πράσινη ανάπτυξη, όταν αυτό θα γίνει σε βάρος των προσλήψεων, σε μια εποχή που λόγω πανδημίας η ανεργία καλπάζει;
Από την άλλη μεριά και η επιτάχυνση της ενεργειακής μετάβασης δεν θα είναι ανώφελη. Οι σημερινές χαμηλές τιμές του πετρελαίου, αποτελούν αντικίνητρο στην διαδικασία της πράσινης ανάπτυξης. Εδώ θα πρέπει να υπάρξει ένας διαχωρισμός βραχυπρόθεσμης, μεσοπρόθεσμης και μακροπρόθεσμης έξυπνης στρατηγικής, που θα εκμεταλλεύεται τα οφέλη της συγκυρίας και παράλληλα δεν θα αποκλίνει από τον σταθερό στόχο του “green deal”. Είναι βέβαιο στην ενεργειακή κοινότητα πως, όλη αυτή η προσπάθεια δεν θα εξαφανίσει το πετρέλαιο από την μια στιγμή στην άλλη, υπέρ του Φ. Αερίου, των ΑΠΕ και του εξηλεκτρισμού. Βασικές δραστηριότητες (όπως θαλάσσιες μεταφορές) θα εξακολουθούν για πολλά χρόνια να χρησιμοποιούν πετρέλαιο, ενώ το Φ. Αέριο θα αποτελέσει το καύσιμο – γέφυρα, για τη μετάβαση στην καθαρή ενέργεια, περίοδος που θα διαρκέσει δεκαετίες (Ο στόχος της ΕΕ με το green deal – δηλαδή, του σχεδόν μηδενισμού των εκπομπών θερμοκηπίου στην Ευρώπη -είναι για το 2050). Μια έξυπνη, γρήγορη και ρεαλιστική ενεργειακή μετάβαση είναι σίγουρο πως, θα δώσει οφέλη στην Οικονομία και στο Γεωστρατηγικό πεδίο.
Χαρακτηριστικό είναι πως (και για την Ενέργεια ακόμη), ανάμεσα στις μεταρρυθμίσεις που αναδεικνύει η πανδημία, είναι και η τηλεργασία, η τηλεκπαίδευση και άλλα τηλέ. Ο περιορισμός των μετακινήσεων, με ότι αυτό συνεπάγεται για την οικονομία, τη μόλυνση του περιβάλλοντος, την μείωση σπατάλης χρόνου, την ενέργεια αλλά και τον περιορισμό ατυχημάτων και εν γένει επιπτώσεων στην υγεία, λέει πολλά.
Μέχρι σήμερα, θα μπορούσαμε να ονομάζουμε την εποχή μας «Αμερικανικό Αιώνα». Όμως αυτό μάλλον αλλάζει. Η τακτική απομονωτισμού του Αμερικανού προέδρου (ιδίως αν επανεκλεγεί τον προσεχή Νοέμβριο) που κινείται (και απέναντι στην Ευρώπη) με βάση κοντόφθαλμα εμπορικά κριτήρια και όχι με βάση τις αξίες και αρχές, όπως αυτές έχουν θεμελιωθεί και επικρατήσει στην φιλελεύθερη Δύση και που έχουν συντηρήσει την ειρήνη και την ανάπτυξη μέχρι σήμερα, ανατρέπει τα δεδομένα στις σχέσεις μεταξύ ΗΠΑ/ΕΕ/Κίνα/Ρωσίας, με ότι αυτό συνεπάγεται. Η διάσταση μεταξύ ΗΠΑ και ΕΕ εκτός του ότι αποδυναμώνει τη Δύση, ευνοεί και ένα σωρό, αυταρχικά κράτη και αυταρχικούς ηγέτες ανά την υφήλιο. Μια γενικευμένη δηλαδή Γεωπολιτική ανασφάλεια που θα ενθαρρύνει τις εξελίξεις για την Ενεργειακή μετάβαση και την Ενεργειακή απεξάρτηση.
Θα μπορέσουν οι κοινές αξίες της Δύσης να αποτελέσουν ένα κάλο αμυντικό τοίχος για την διατήρηση των παραδοσιακών (παρ’ όλα τα θέματα) σχέσεων ΕΕ/ΗΠΑ; H αναστάτωση αυτή θα φέρει πιο κοντά ΕΕ/Ρωσία; Μια Ρωσία που δεν είναι ξεκάθαρο που θα ισορροπήσει, ιδίως στη μετά Putin εποχή. Μια ξεκάθαρη και δημοκρατική Ρωσία θα είναι μεγάλο κέρδος και για την Ευρώπη και για την υφήλιο.
Σήμερα είναι η στιγμή που οι κοινωνίες στη Δύση (ΗΠΑ και Ευρώπη) θα πρέπει να αναλάβουν τις ευθύνες τους. Οι εκλογές στις ΗΠΑ είναι κοντά και η Ευρωπαϊκή κοινωνία αλλά και η Ηγεσία της ΕΕ θα πρέπει να κινηθούν σοφά και να απαντήσουν σε κάποια ερωτηματικά. Όπως πχ. η θωράκιση από απρόβλεπτες καταστάσεις σε διάφορους τομείς στο μέλλον, το νέο ενεργειακό τοπίο, ο τρόπος της Οικονομικής ανάπτυξης σε σχέση με την αποθέωση του μοντέλου των ακραίων αγορών, η διατήρηση των ανοιχτών κοινωνιών και των αρχών τους, η διατήρηση της ειρήνης έναντι του διαφαινόμενου νέου ψυχρού πολέμου.
Με τον ένα ή τον άλλο τρόπο ο ιός θα ηττηθεί. Θα παραμείνουν όμως για επίλυση τα θέματα που αφήνει πίσω του.
*Ο Χρήστος Δήμας είναι μέλος ΔΕ του Ινστιτούτου Ενέργειας ΝΑ Ευρώπης (ΙΕΝΕ) και Πρόεδρος της Επιτροπής Γεωπολιτικής του Ινστιτούτου