Η επιτυχία εξαρτάται από την σε σχέση με το παρελθόν ενεργητικότερη παρέμβαση της πολιτείας, κεντρικής διοίκησης και τοπικής αυτοδιοίκησης, των επιχειρήσεων και οργανισμών του δημόσιου, ιδιωτικού και κοινωνικού τομέα, του χρηματοδοτικού και ασφαλιστικού συστήματος αλλά και των ίδιων των πολιτών. Το παρόν άρθρο αναδεικνύει ζητήματα που αφορούν ειδικότερα στην ενεργοποίηση των πολιτών και μάλιστα σε συλλογικές μορφές οργάνωσης, όπως οι ενεργειακές κοινότητες, και προτείνει πρακτικές για την ενεργοποίηση αυτή που εφαρμόζονται στην διοίκηση / διαχείριση επιχειρήσεων.
Ο θεσμός των ενεργειακών κοινοτήτων εισήχθη στην Ελλάδα τον Ιανουάριο 2018 (νόμος 4513/2018) καλύπτοντας ένα κενό στην ενεργοποίηση των πολιτών για τον μετασχηματισμό του ενεργειακού συστήματος. Ως αποτέλεσμα του νόμου συστάθηκαν νομικά ενεργειακές κοινότητες στο σύνολο της χώρας σε αριθμό όμως μάλλον συντηρητικό. Αυτήν την στιγμή δεν υφίσταται από πλευράς της Πολιτείας επίσημη και εμπεριστατωμένη αξιολόγηση του θεσμού τα δυόμιση χρόνια λειτουργίας του και δεν είναι γνωστό πόσες από τις συσταθείσες ενεργειακές κοινότητες είναι πραγματικά δραστήριες. Η σημερινή κυβέρνηση στο Εθνικό Σχέδιο για την Ενέργεια και το Κλίμα για την περίοδο 2021 – 2030 αναφέρεται μεν γενικά σε ορισμένες πολιτικές και μέτρα για την προώθηση του ρόλου των τοπικών κοινοτήτων ενέργειας όχι όμως στον τρόπο ενεργοποίησης των πολιτών για την σύσταση και λειτουργία τους. Το έλλειμμα αυτό μπορεί να αντιμετωπισθεί στα προς κατάρτιση εξειδικευμένα σχέδια εφαρμογής, από κοινού με στοχευμένα χρηματοδοτικά προγράμματα, που θα ενσωματωθούν στα νέα περιφερειακά επιχειρησιακά προγράμματα ή σε εξειδικευμένα προγράμματα, όπως αυτά της Δίκαιης Αναπτυξιακής Μετάβασης των λιγνιτικών περιοχών της χώρας.
Αποτελεί κοινό τόπο των ασχολούμενων με τα ζητήματα των ενεργειακών κοινοτήτων η ανάγκη (α) ενημέρωσης, εκπαίδευσης και ευαισθητοποίησης των πολιτών σε θέματα ενεργειακής αειφορίας, (β) σύνταξης αξιόπιστων μελετών σκοπιμότητας ανάλογα με την ομάδα ενδιαφερομένων πολιτών και το αντικείμενο των κοινοτήτων (π.χ. αξιοποίηση ΑΠΕ, βελτίωση ενεργειακής απόδοσης, δημιουργία και διαχείριση υποδομών ηλεκτροκίνησης, αξιοποίηση αποβλήτων) στις οποίες περιλαμβάνεται η τυχόν συγχρηματοδότηση από διάφορες πηγές χρηματοδότησης, και (γ) εν γένει, παροχής συμβουλών και τεχνικής υποστήριξης (π.χ. σε τεχνικά, νομικά, ασφαλιστικά, λογιστικά, φορολογικά ζητήματα) στα δυνητικά μέλη των ενεργειακών κοινοτήτων για την ωρίμανση ιδεών και στις κοινότητες, αυτές καθ’ αυτές, όταν έχουν πια συσταθεί και λειτουργούν. Κανείς δεν μπορεί να αμφισβητήσει την ανάγκη σαφούς νομικής διατύπωσης του καταστατικού, όχι μόνο για να αποτυπωθεί το όραμα, η αποστολή και οι αξίες των πολιτών αλλά να αποφευχθούν τυχόν τριβές μεταξύ των μελών της λειτουργούσας πια ενεργειακής κοινότητας. Ο Οδηγός που εκδόθηκε από το Ίδρυμα Χάινριχ Μπελ Ελλάδος αποτελεί χρήσιμο εργαλείο στην κατανόηση ζητημάτων του θεσμού.
Αν και έχει αναπτυχθεί ένας κάποιος αριθμός ενεργειακών κοινοτήτων στο σύνολο της χώρας, και το ΚΑΠΕ και ο ιδιωτικός τομέας έχουν ενεργοποιηθεί στην παροχή συμβουλών και τεχνικής υποστήριξης, παραμένει στο προσκήνιο η ανάληψη πρωτοβουλιών από μεμονωμένους δήμους για σύσταση και λειτουργία υποστηρικτικών δημοτικών δομών (π.χ. Help Desk του δήμου), όπως και για πιλοτικές ενεργειακές κοινότητες προς εξοικείωση με τον θεσμό και την εμβάθυνσή του στο πλαίσιο των μεμονωμένων δήμων. Ο διευκολυντικός ρόλος της τοπικής αυτοδιοίκησης μπορεί να είναι καθοριστικός, τουλάχιστον στο αρχικό στάδιο λειτουργίας του θεσμού. Εναλλακτικά, προς επίτευξη οικονομιών κλίμακας, τέτοια υποστηρικτική δομή θα μπορούσε να είναι διαδημοτική ή/και κρατική (π.χ. ΚΑΠΕ), με ενδεχόμενη σύμπραξη του ιδιωτικού και κοινωνικού τομέα, παρέχοντας σχετικές υπηρεσίες σε ομάδα ή στο σύνολο των δήμων της χώρας. Σε κάθε περίπτωση το ζήτημα υποστηρικτικής δομής, όπως και ολοκλήρωσης των μέτρων και παροχών προς τις ενεργειακές κοινότητες, αλλά και της ανατροφοδότησης των ήδη σε εφαρμογή βάσει της υφιστάμενης νομοθεσίας της χώρας, χρήζουν εμπεριστατωμένης αξιολόγησης. Όταν δημιουργείται συγκριτικό πλεονέκτημα στην συλλογική δράση έναντι της ατομικής λόγω οικονομιών κλίμακας και συνεργειών, ο θεσμός των ενεργειακών κοινοτήτων έρχεται να συμπληρώσει φυσιολογικά την κλασική επιχειρηματική δραστηριότητα των μεμονωμένων φυσικών και νομικών προσώπων. Με την αποφυγή υπερβολών στα μέτρα και παροχές, που είναι απαραίτητα λόγω της εγγενούς πολυπλοκότητάς του, ο θεσμός δρά σε αρμονία με την υπόλοιπη αγορά και δεν προκαλεί στρεβλώσεις και άνισο ανταγωνισμό. Η πρόσφατη Υπουργική Απόφαση για τον επανακαθορισμό όρων προτεραιότητας για τη σύνδεση στο ηλεκτρικό δίκτυο, σε σχέση με τις ενεργειακές κοινότητες, κινήθηκε προς την σωστή κατεύθυνση.
Η επιμελής εφαρμογή της υφιστάμενης νομοθεσίας, όπως και η επιτυχής αντιμετώπιση των ζητημάτων που εθίγησαν παραπάνω, είναι αναγκαίες για την επιτυχία του θεσμού των ενεργειακών κοινοτήτων. Δεν είναι όμως ικανές για να ενεργοποιήσουν μαζικά πολίτες για να πάρουν πρωτοβουλίες για την ωρίμανση διαφόρων αειφόρων ενεργειακών ιδεών και στην συνέχεια να συστήσουν και λειτουργήσουν πολλές και διαφορετικές ενεργειακές κοινότητες. Αρχικό όχημα για την ενεργοποίηση ομοιογενών ομάδων πολιτών πρέπει να είναι η εκπόνηση αξιόπιστων μελετών σκοπιμότητας για αειφόρες ενεργειακές παρεμβάσεις στις δραστηριότητες αυτών των ομάδων και παρουσίαση των σχετικών χρηματοοικονομικών αποτελεσμάτων, στο βαθμό που αυτά είναι ελκυστικά για ανάληψη συλλογικών πρωτοβουλιών, όπως οι ενεργειακές κοινότητες. Μια αειφόρος ενεργειακή παρέμβαση δεν συγκρίνεται μόνο με παρεμβάσεις συμβατικής ενέργειας για την ικανοποίηση της ίδιας ενεργειακής ανάγκης αλλά και με πληθώρα εναλλακτικών, ατομικών ή συλλογικών, μη ενεργειακών παρεμβάσεων που αφορούν εν τέλει άλλες ανθρώπινες ανάγκες. Η ομοιογένεια ομάδων πολιτών ως προς κάποια χαρακτηριστικά τους (π.χ. επαγγελματικό αντικείμενο, μέγεθος πλεονάσματος του εισοδήματος απλών πολιτών) θα διευκολύνει την ενιαία αντίληψη της έννοιας της ελκυστικότητας.
Η ελκυστικότητα των χρηματοοικονομικών αποτελεσμάτων αειφόρων παρεμβάσεων αναμένεται να βελτιωθεί όχι μόνο σε σχέση με παρεμβάσεις συμβατικής ενέργειας, από την αναμενόμενη νέα τιμολόγηση και εν γένει πολιτική για το CO2 στο σύνολο της Ευρωπαϊκής Ένωσης, αλλά και τις υπόλοιπες πολιτικές της, στο πλαίσιο της Ευρωπαϊκής Πράσινης Συμφωνίας (μέχρι τον Ιούνιο 2021). Στο βαθμό που οι πολίτες ενστερνισθούν ως δικιά τους ανώτερη ανάγκη την προστασία του περιβάλλοντος με την επιβεβλημένη μείωση των εκπομπών των αερίων του θερμοκηπίου, αλλά και άλλων ρυπαντών, τότε η ελκυστικότητα των οποιωνδήποτε αειφόρων ενεργειακών παρεμβάσεων θα πάψει να έχει μόνο οικονομική διάσταση και θα υπερκεράσει διλήμματα προτεραιοποίησης έναντι κάποιων άλλων ανθρώπινων αναγκών. Αυτός πρέπει να είναι κύριος στόχος της ενημέρωσης, εκπαίδευσης και ευαισθητοποίησης των πολιτών στα θέματα ενεργειακής αειφορίας από πλευράς Πολιτείας ή υποστηρικτικής δομής που αναφέρθηκε παραπάνω. Οι άνθρωποι ενεργοποιούνται για να καλύψουν ανάγκες τους, συνήθως ξεκινώντας από απλές, με την κάλυψη των οποίων συνεχίζουν προς πιο σύνθετες (δηλαδή από ανάγκες φυσιολογίας και ασφάλειας προς κοινωνικές, υπόληψης και αυτοπραγμάτωσης - θεωρίες Maslow και Herzberg).
Στην ανάπτυξη ομάδων πρωτοβουλίας για την σύσταση και λειτουργία ενεργειακών κοινοτήτων πρέπει να εφαρμοσθούν οι βασικές αρχές ανάπτυξης ομάδων της διοίκησης / διαχείρισης επιχειρήσεων (π.χ. υπόδειγμα B. W. Tuckman) με κατάλληλη προσαρμογή. Προβλέπονται συνήθως τέσσερα στάδια πριν την υπογραφή του καταστατικού της ενεργειακής κοινότητας: Σχηματισμός της ομάδας πρωτοβουλίας, αντιπαράθεση ιδεών και οργάνωση της ομάδας, τυποποίηση των ενεργειών μεταξύ των μελών της ομάδας, λειτουργία της ομάδας μέχρι την υπογραφή του καταστατικού και αρχική υποβοήθηση της διοίκησης / διαχείρισης της ενεργειακής κοινότητας. Ο σχηματισμός ομάδας πρωτοβουλίας είναι άρρηκτα συνδεδεμένος με έναν μικρότερο αριθμό προσώπων (της τοπικής κοινωνίας) που έχουν το ενδιαφέρον να προωθήσουν συλλογικά αγαθά και διαθέτουν ηγετικές ικανότητες. Ο εντοπισμός τους ή η ανάδειξη τέτοιων προσώπων δεν πρέπει να αφήνεται στην τύχη αλλά πρέπει να είναι μέλημα των Πολιτείας και ειδικότερα των τοπικών ή επαγγελματικών αρχών.
*Λίγα λόγια για τον Δρ. Γιώργο Παπαρσένο, Ενεργειολόγο Μηχανικό
Ο κ. Γιώργος Παπαρσένος είναι Δρ. Ενεργειολόγος Μηχανικός με επαγγελματική εμπειρία άνω των 40 ετών σε ευρύ φάσμα ζητημάτων του ενεργειακού τομέα. Διετέλεσε επίσης επί σειρά ετών επικεφαλής φορέων και εταιρειών στο δημόσιο και ιδιωτικό τομέα, στην Ελλάδα και στο εξωτερικό.