Από τον Φεβρουάριο του 2002 στη διεθνή ενεργειακή διπλωματία κυριαρχούσε για 11 χρόνια ένα μεγαλεπήβολο project, ο Τούρκο-Αυστριακός αεριαγωγός Nabucco. Έργο τεραστίων διαστάσεων και σημασίας, ανάλογο του σημερινού EastMed ή των Nord Stream I & II. Η υλοποίησή του θα αναβάθμιζε καθοριστικά τον ενεργειακό και γεωπολιτικό ρόλο της Τουρκίας. Η Ελλάδα δεν είχε ρόλο σε αυτό. Εν τέλει το project ματαιώθηκε.
Σχήμα 1 Όδευση του μεγάλου αεριαγωγού Nabucco. Πηγή:Wikipedia
Μεταξύ Nabucco και East Med υπάρχουν πολλές ομοιότητες.
1/ Oι δυο αεριαγωγοί σχεδιάστηκαν για να μειώσουν την ενεργειακή εξάρτηση της ΕΕ από Ρωσικό φυσικό αέριο. To 2018 ήταν ήδη 40%. Με την μελλοντική λειτουργία του κλάδου NORD STREAM II (Γερμανό-Ρωσικής επινόησης που ολοκληρώθηκε κατά 90%) και κόστισε 11 δις USD, η Ρωσική εξάρτηση θα αυξηθεί.
2/ Οι δυο αγωγοί Nabucco και EastMed με αντίστοιχες παροχές: 10-23 bcm/y (δις κυβικά μέτρα ετησίως) και 10-20 bcm/y, στηρίζονται πολιτικά από την ΕΕ, τις ΗΠΑ και διεθνή πιστωτικά ιδρύματα ΕΙΒ, EBRD, IFC κλπ.
3/ Κοινό χαρακτηριστικό, είναι οι τεράστιοι προϋπολογισμοί τους. Ο Nabucco μήκους 1,329 χλμ, ήταν της τάξης των 8-10 δις ΕUR και ο EastMed μήκους 1,250 χλμ. (μόνο υποθαλάσσιας όδευσης) είναι της τάξης των 6 δις EUR. Η εκτίμηση των 6 δις EUR είναι εμφανώς υποεκτιμημένη. Ρεαλιστικότερες είναι κοστολογήσεις ανάλογες του Nabucco που δεν είχε επιπλέον κοστοβόρες υποθαλάσσιες ζεύξεις.
4/ Οι αγωγοί καλύπτονται από πολυμερείς διακρατικές συμφωνίες. Ο Nabucco σχεδιάστηκε να τροφοδοτεί την ΕΕ με φυσικό αέριο από το Ιράκ, Αζερμπαϊτζάν, Τουρκμενιστάν, και Αίγυπτο και πιθανώς Ιράν (ανάθεμα για τις ΗΠΑ) με χώρα κλειδί την Τουρκία. Το 2013, εγκαταλείφθηκε ως μη-ρεαλιστικό, προς όφελος του περιορισμένης εμβέλειας ΤΑΡ (Trans-Adriatic Pipeline), που διέρχεται και από την Ελλάδα.
5/ Και οι δυο αγωγοί αντιμετώπισαν από την αρχή πρόβλημα διασφάλισης των ελάχιστων ποσοτήτων βεβαιωμένων κοιτασμάτων φυσικού αερίου που απαιτούνται προς μεταφορά. Για τον EastMed, είναι της τάξεως των 280-300 bcm (~ 10 Tcf). Οι ποσότητες αυτές με εξαίρεση το Αιγυπτιακό κοίτασμα ZOHR (~30 Tcf, 850 bcm) δεν είναι σήμερα διαθέσιμες προς εξαγωγή στην Κυπριακή και Ισραηλινή ΑΟΖ παρα τις αισιόδοξες δηλώσεις Ισραηλινού υπουργού.
Τι ενδεχομένως θα εμπόδιζε την πραγματοποίηση του EastMed;
Η απάντηση στο ρητορικό ερώτημα συνοψίζεται σε επτά αντικειμενικούς λόγους, ανεξάρτητα από τις δεδομένες και διαχρονικά εκπεφρασμένες βουλήσεις Ελλάδος και Λευκωσίας:
I. Οι υπό διαμόρφωση Ευρωπαϊκές πολιτικές για την κλιματική αλλαγή προβλέπουν μείωση των ρύπων κατά 55% μέσα σε εννέα μόλις χρόνια (2030) και μηδενικό αποτύπωμα άνθρακα μέχρι το 2050.
II. Αυτό συνεπάγεται περιορισμό οικονομικής ενίσχυσης και χρηματοδότησης έργων κοινού ενδιαφέροντος (όπως οι αγωγοί) που, είναι μη-επιλέξιμες δαπάνες.
III.Ο EastMed, όπως και ο Nabucco δεν φαίνεται να εχουν εξασφαλίσει τις απαραίτητες ποσότητες προς εξαγωγή φυσικού αερίου (~10 bcm/year) ικανών να καταστήσουν το έργο χρηματοδοτήσιμο (bankable) από τράπεζες και κοινοπραξίες ενεργειακών και κατασκευαστικών εταιρειών.
IV. Λόγω της πανδημίας, η ζήτηση και οι τιμές πετρελαίου και αερίου πιέστηκαν (με πιθανή εξαίρεση το LNG), δημιουργώντας ζημίες, προβλέψεις και διαγραφές στοιχείων από τους ισολογισμούς των μεγάλων εταιρειών τους. Ο CEO της Blackrock Larry Fink κατά τους Financial Times κάλεσε τις εταιρείες πετρελαίου να υιοθετήσουν πρακτικές "greenwashing" και "bad bank", ώστε να απομονώσουν τα τοξικά (λόγω της πανδημίας) στοιχεία των ισολογισμών τους από τα υγιή.
V. Τυχόν ανάκαμψη πιθανώς θα γίνει αισθητή μετα το 2023. Μέχρι τότε δεν υπάρχει διάθεση για επενδύσεις σε αεριαγωγούς και πετρελαιαγωγούς. Τέλος διαμορφώνεται τάση διαφοροποίησης (diversification) των εταιρειών από τους υδρογονάνθρακες, προς όφελος των ΑΠΕ και στο βάθος, την οικονομία του Υδρογόνου.
VI.Οι αεριαγωγοί είναι έργα μακράς πνοής και εντάσεως κεφαλαίου. Aκόμη και αν είχε διασφαλιστεί η χρηματοδότησή τους, είναι δύσκολο αν στο διάστημα μέχρι το 2050 θα είχε μελετηθεί, κατασκευαστεί, λειτουργήσει και κυρίως αποσβεστεί το μεγάλο επενδεδημένο κεφάλαιο που απαιτείται για ένα τεράστιο έργο.
VII.Ορισμένοι αναλυτές υποστηρίζουν ότι ο EastMed είναι δυσεπίτευκτα βιώσιμος ως οικονομική επιλογή, αντιθέτως λειτουργεί σαν ένα αποτελεσματικό ενιαίο πολιτικό αφήγημα, ένα είδος «συγκολλητικής ύλης» στα τρίμερή σχήματα πολιτικής συνεργασίας μεταξύ Ελλάδος-Ισραήλ-Κύπρου + ΗΠΑ, ή μεταξύ Ελλάδος-Αιγύπτου-Κύπρου (Ιορδανίας). Τα σχήματα αυτά δεν θα πρέπει να ιδωθούν ως αντί-Τουρκικά.
Τούτων δοθέντων, στις 21 Φεβρουαρίου 2021 στην 1η επίσκεψη του στο Ισραήλ, ο Αιγύπτιος Υπουργός Πετρελαίου Tareq El Molla συναντήθηκε με τον ομόλογό του Yuval Steinitz και έβαλαν τις βάσεις αξιοποίησης της μεταξύ τους ενεργειακής συνεργασίας με την εκμετάλλευση του γιγαντιαίου κοιτάσματος φυσικού αερίου Leviathan. Αυτό θα επιτευχθεί με την μεταφορά του αερίου από υποθαλάσσιους αεριαγωγούς στα Αιγυπτιακά τερματικά LNG , στο Idcu ή την Damietta στο δέλτα του Νείλου που δραστηριοποιήθηκαν μετα από οκτώ χρονια αδράνειας. Η εξέλιξη αυτή, αφαιρεί σημαντικές ποσότητες προς εξαγωγή από τον EastMed, απομακρύνοντας το κατώφλι της οικονομικής βιωσιμότητάς του. Οι Ισραηλινοί, είναι κατά βάση πρακτικοί άνθρωποι. Επείγονται να αναδείξουν το αποδεδειγμένα αξιόλογο δυναμικό τους στην λεκάνη του Λεβάντε. Ενδεχομένως να εκτίμησαν πως περιμένοντας μελλοντικά τον EastMed, ενδεχομένως καθυστερούν απτές (tangible) ευκαιρίες ανάπτυξης του παρόντος.
Για την Κύπρο, στην οποία εδώ και μερικά χρονια εχει ανασταλεί κάθε ερευνητική δραστηριότητα λόγω του Τουρκικού σφετερισμού των κυριαρχικών της δικαιωμάτων, πιθανόν διαγράφονται δυο δυνατότητες:
α/ Να εντάξει το κοίτασμά της Αφροδίτη σαν δορυφόρο-κοίτασμα του Ισραηλινού Leviathan και από κοινού να παροχετεύσει το αέριο του στα τερματικά LNG της Αιγύπτου προς κοινή εκμετάλλευση. Ενδεχομένως τότε να επανέρθουν από την Τουρκική πλευρά, θέματα μερισμού της προσόδου.
Σχήμα 2 Τα συνεχώς νέα κοιτάσματα φυσικού αερίου που ανακαλύπτονται στον κώνο του Νείλου, εκτός από την μετατροπή τους σε LNG στα τερματικά της Idcu ή της Damietta και στη συνέχεια εξαγωγή τους, θα μπορούσαν να μαστευτούν και εξαχθούν με ένα υποθαλάσσιο αεριαγωγό προς την ανατολική Κρήτη, με την προϋπόθεση ότι μια στοιχειώδης προμελέτη σκοπιμότητας θα αποδείξει το εφικτό της ιδέας. Πηγή: Cyril Widdershoven, ArmyNow.net, February 10, 2021)
β/ να συνδέσει ίσως σε ευθετώτερο χρόνο το κοίτασμα της Αφροδίτης και όσων μελλοντικά ανακαλυφθούν στην περιοχή, μέσα από υποθαλάσσιο αγωγό, με Μονάδα Πλωτής Αποθήκευσης και επαναεριοποίησης (FSRU) στη θέση Βασιλικό της Κύπρου. Το LNG τερματικό στο Βασιλικό, με αποθηκευτική ικανότητα 120,000-250,000 m3, εκτιμήθηκε από το Forbes (2015) σε 6 δις USD. Η έναρξη παραγωγής στην Κύπρο, πιθανόν να συσχετιστεί με την πορεία επίλυσης του Κυπριακού, εκτός και αν επέλθει εντωμεταξύ μερική/προσωρινή συμφωνία μεταξύ των δυο μερών.
Τι σημαίνει για την Ελλάδα ενδεχόμενη εγκατάλειψη του EastMed
Δύο τα ενδεχόμενα. Το βασικό και το βέλτιστο Scenario
· Το βασικό (Base Case) Scenario, αφορά την δραστηριοποίηση στο έπακρο της Ελληνόκτητης και Κυπριακής εμπορικής ναυτιλίας με τα ειδικά σκάφη μεταφοράς (LNG Carriers, μεταφορικής ικανότητας ~180,000 M3) από και προς την Αίγυπτο σε Ευρωπαϊκούς και Ασιατικούς τερματικούς σταθμούς μεταξύ των οποίων και Ελληνικοί, όπως DESFA- Ρεβυθούσα, Καβάλα, Gastrade-Αλεξανδρούπολη, κλπ.). Τα Ελληνοκτητα LNG carriers κατέχουν την 1η θέση διεθνώς ως προς την αξία του στόλου με 2η την Ιαπωνία. (Πηγή: ΝΑΥΤΕΜΠΟΡΙΚΗ, 18/09/2020).
Σχήμα 3. Αντί του γνωστού αεριαγωγού EastMed, ενας κάθετος υποθαλάσσιος αεριαγωγός μήκους ~380 χλμ. οριοθετημένος μεταξύ 26ου και 28ου μεσημβρινού. Ξεκινάει από το Sidi Barrani στην Αίγυπτο και καταλήγει στον Αθερινολακο της ανατολικής Κρήτης. Πηγή: HELLASJOURNAL 1/1/2020
· Το βέλτιστο (Best Case) Scenario εδράζετε σε σύμπραξη με την Αίγυπτο το Ισραήλ και τις ΗΠΑ, τόσο σε διακρατικό επίπεδο, όσο και σε επίπεδο εταιρειών που δραστηριοποιούνται στην περιοχή. Σε μικρότερο βαθμό αφορά δομές της ΕΕ. Η ιδέα είναι η Ελλάδα (Κρήτη) να ζεύξει ενεργειακά την Αίγυπτο και μέσω των τερματικών της το Ισραήλ, την Κύπρο, δυνητικά την Παλαιστινιακή διοίκηση ως και πιθανόν τον Λίβανο λειτουργώντας σαν ομφάλιος Ευρωπαϊκός ενεργειακός λώρος εξαγωγής του φυσικού αερίου τους πέραν των αγορών της Μέσης και Άπω Ανατολής, αποφεύγοντας ήδη τρίτες, υπερκορεσμένες χώρες διέλευσης.
Στόχος είναι η συγκέντρωση ποσοτήτων αερίου προς εξαγωγή, από τα κοιτάσματα φυσικού αερίου στον κώνο του Νείλου, (βλέπε Σχήμα 2) και της λεκάνης του Λεβάντε, αλλά και όσων πιθανών εντωμεταξύ θα ανακαλυφθούν νοτίως της Κρήτης από τις δυνάμει ενεργές Ελληνικές παραχωρήσεις. (βλέπε Σχήμα 4).
Ουσιαστικά πρόκειται για δραστική απομείωση (downsizing) του σκοπού, μεγέθους και κόστους του αρχικού EastMed με την δημιουργία ενός νέου σχετικά μικρό-μεσαίου μεγέθους (μήκους ~380 χλμ.) υποθαλάσσιου αεριαγωγού που θα συνδέει το Sidi Barrani, στην Μεσογειακή ακτή της Αιγύπτου, 95 χλμ. από τα Αίγυπτο-Λιβυκά σύνορα και 430 χλμ. δυτικά της Αλεξάνδρειας. (βλέπε Σχήμα 3). Ο αεριαγωγός διατρέχοντας το Λιβυκό και στη συνέχεια το Κρητικό πέλαγος σε μήκος 40% μικρότερο από τα 675 χλμ. του αρχικού EastMed αγωγού: Κύπρος-δυτική Κρήτη, θα διασχίζει τα Ελληνικά τεμάχια παραχωρήσεων (blocks) με αριθμούς 15 και 20 με βάση τον νόμο Ν.4001/2011, πάνω στην υφαλοκρηπίδα της Κρήτης, (βλέπε Σχήμα 4). Αφού διέλθει από το Κουφονήσι Λασιθίου, θα καταλήγει στην ανατολική Κρήτη στη θέση Αθερινόλακκος, όπου οι εγκαταστάσεις της ΔΕΗ. Για συμβολικούς λόγους, ίσως και προσωπικού Αβδηριτισμού, θα ονόμαζα τον αεριαγωγό ΚΛΕΟΠΑΤΡΑ ή ΠΤΟΛΕΜΑΙΟΣ.
Στην Κρήτη, ούτως ή άλλως θα μπορούσε να δημιουργηθεί ενας μεγάλος τερματικός σταθμός LNG που θα κάλυπτε καταρχήν τις ενεργειακές ανάγκες του νησιού, σε συνδυασμό με την μεγάλη ηλεκτρική διασύνδεση με το εθνικό δίκτυο που θα ολοκληρωθεί το 2023. Στην 1η φάση δεν χρειάζονται οι μεγάλες επεκτάσεις-συνδέσεις με την ηπειρωτική Ελλάδα και από εκει με την Ιταλία, η οποία, παρα την τυπική διπλωματική της στήριξη στον EastMed, κράτησε επαμφοτερίζουσα στάση. Απουσίασε ηχηρά από την τριμερή πανηγυρική διακρατική συμφωνία του EastMed που υπεγράφη στις 2 Ιανουαρίου 2021 στην Αθήνα. Η στάση της Ιταλίας είναι απολύτως συμβατή με την φιλο-Τουρκική της θέση στην ΕΕ, όπως και άλλων δυο κρατών-μελών της ΕΕ του νότου (πλην Γαλλίας) : Ισπανίας και Μάλτας.
Το σημαντικότερο είναι ότι ο αεριαγωγός θα οδεύει μέσα στα οριοθετημένα επισήμως όρια της μερικής οριοθέτησης ΑΟΖ Ελλάδος και Αιγύπτου, οντας σύμφωνος με την UNCLOS 1982 και τις συναφείς διατάξεις του διεθνούς δικαίου. Κανένα ανύπαρκτης διεθνούς νομιμότητάς ψευδο-Τούρκο-Λιβυκό μνημόνιο δεν μεταβάλλει αυτή την πραγματικότητα.
Προϋποθέσεις δημιουργίας δια-συνδετήριου αεριαγωγού Ελλάδος-Αιγύπτου (IGE: Interconnector Greece Egypt)
Πρώτη και κυρία, προϋπόθεση, είναι η απόδειξη της οικονομικής βιωσιμότητάς του. Αν αυτό επιτευχθεί, τότε όπως είπε και ο Δημοσθένης «δεῖ δὲ χρημάτων, καὶ ἄνευ τούτων οὐδὲν ἔστι γενέσθαι τῶν δεόντων».
Ισχύουν στο ακέραιο οι λόγοι που αναλύθηκαν παραπάνω για τον EastMed. Η διαφορά έγκειται στην τάξης μεγέθους μικρότερη κλίμακα του έργου που το καθιστούν περισσότερο ρεαλιστικό. Βεβαίως δεν πρέπει να υπάρχουν αυταπάτες για την συνδρομή της ΕΕ, στη χρηματοδότηση. Η Γερμανία έχοντας εξασφαλίσει για τον εαυτό της απεριόριστη ενεργειακή τροφοδοσία από την Ρωσία μέσω NORD STREAM I & II, έκλεισε πίσω της τις πύλες σε μελλοντικές διασυνδέσεις άλλων κρατών-μελών, εν ονόματι της κλιματικής αλλαγής.
Σχήμα 4. Οριοθέτηση των προς παραχώρηση 20 τεμαχίων (blocks) του 2ου γύρου παραχωρήσεων. Μόλις το 2011 με τον νόμο Ν.4001/2011 έγινε μετα από πολλές καθυστερήσεις το πρώτο διστακτικό βήμα στη σωστή κατεύθυνση. Η οριοθέτηση κυρίως στην δυτική Ελλάδα μέχρι το ανατολικό άκρο της Κρήτης ακολουθεί την υφαλοκρηπίδα βασιζομένη στην αρχή της ίσης αποστάσεως από τις γειτονικές χώρες. Έγινε με γνώμονα την αρχή ότι δεν απαιτείται κήρυξη ΑΟΖ για την εκμετάλλευση των υποθαλάσσιών κοιτασμάτων υδρογονανθράκων. (Πηγή: Προσωπικό αρχείο).
Σε πρόσφατη συνάντηση στην Βιέννη (European Gas Conference) ο Γερμανός Αναπληρωτής Γενικός-Διευθυντής της Ευρωπαϊκής Επιτροπής Klaus-Dieter Borchardt υπήρξε περισσότερο από σαφής. Δήλωσε πως «οι Ευρωπαϊκές ενεργειακές πολιτικές δεν θα καθοδηγούνται στο εξής από τις επιταγές της αγοράς (market driven), αλλά από πολιτικές που θα υπερκεράσουν εμπόδια επίτευξης του στόχου μηδενικών ρύπων το 2050. Μακροπρόθεσμες συμβάσεις προμήθειας αερίου, δημιουργούν δεσμεύσεις που αντιστρατεύονται τους παραπάνω στόχους.»
Αν η Ελλάδα το εννοεί πραγματικά, θα πρέπει να αποκτήσει, την «ιδιοκτησία» (ownership) του έργου, με διάθεση σημαντικού διπλωματικού κεφαλαίου και με κινητοποίηση του Ελληνικού και Εβραϊκού Lobby στις ΗΠΑ, μοχλεύοντας την διεθνή επιρροή τους στις εταιρείες έρευνών στην ανατολική Μεσόγειο και στα διεθνή χρηματοπιστωτικά ιδρύματα. Τέλος, ενεργοποιώντας τα ανακλαστικά των ΗΠΑ, στα πλαίσια της 3+1 συνεννόησης (Ισραήλ-Ελλάς-Κύπρος + ΗΠΑ) με το επιχείρημα ότι η Αίγυπτος, η μεγαλύτερη Αραβική χώρα, θα μπορούσε μαζί με το Ισραήλ και την Κύπρο να έρθουν πολιτικά-οικονομικά και ενεργειακά πλησιέστερα προς την Ελλάδα, την Ευρώπη και την Δύση, προς όφελος της περιφερειακής ασφάλειας και σταθερότητας. Η Ελληνική διπλωματία παράλληλα θα κινητοποιούσε τον Robert Menendez της Senate Foreign Relations Committee, ώστε να τροποποιηθεί το σχετικό με τον EastMed ψήφισμα S.1102 - Eastern Mediterranean Security and Energy Partnership Act of 2019 του Κογκρέσου των ΗΠΑ και να περιλάβει τα νεα επικαιροποιημένα δεδομένα. Τέλος, σε πρακτικούς όρους, επιβάλλεται να συσταθεί πολυεθνική εταιρεία ειδικού σκοπού με έδρα το Κάίρο, έδρα του EastMed Gas Forum (EMGF or EGF) για την προώθηση και εκμετάλλευση του έργου. Στο μετοχικό κεφάλαιο να επιδιωχθεί να μετάσχουν η Σαουδική Αραβία, τα ΗΑΕ, η Αίγυπτος, η Κύπρος, η Ελλάδα, το Ισραήλ, η Γαλλία και βεβαίως οι ΗΠΑ.
Με την αυτονόητη προϋπόθεση οικονομικής βιωσιμότητας του έργου, λογικά δεν θα είναι ανυπέρβλητη η εκτός ΕΕ χρηματοδότησή ενός μικρό-μεσαίου υποθαλάσσιου αγωγού που στηρίζεται από τις ΗΠΑ και ευρύτερα. Επιπλέον, με την αποχώρηση της καγκελαρίου Angela Merkel το φθινόπωρο του 2021 και την πιθανή αναβάθμιση του ρόλου της Γαλλίας, δεν θα ήταν απίθανη η επιδίωξη μιας «ειδικής, εφάπαξ» (derogation) αντιμετώπισης πιθανής Ευρωπαϊκής χρηματοδότησης. Η ΕΕ διαθέτοντας στρατιές νομικών και υψηλόβαθμων γραφειοκρατών, εχει εδώ και χρόνια, αναγάγει σε επιστήμη την μετατροπή του «κρέατος σε ψάρι», κατά την γνωστή μοναστηριακή πρακτική των νηστειών, ενόψει ιδιαιτέρως της επερχόμενης Μεγάλης Τεσσαρακοστής.