Έτσι, η Ευρωπαϊκή Ένωση, με σκοπό να συνεχίσει την πορεία προς την ενεργειακή μετάβαση και την αύξηση της συμμετοχής των ανανεώσιμων πηγών ενέργειας στο ενεργειακό μείγμα των κρατών μελών της, είχε ήδη διαμορφώσει πολιτικές και κατευθυντήριες προς τα κράτη αυτά, από το τέλος του 2021 και τις αρχές του 2022. Σκοπός των παραπάνω κινήσεων, όπως και της συνεχώς αυξανόμενης ανοχής της Ευρωπαϊκής Επιτροπής απέναντι σε σχήματα κρατικών ενισχύσεων που στόχο είχαν την ενίσχυση των επενδύσεων σε έργα ΑΠΕ, ήταν η ταυτόχρονη προώθηση της ενεργειακής μετάβασης και η αντιμετώπιση των υψηλών τιμών ενέργειας για τους ευρωπαίους καταναλωτές.
Φυσικά, με το ξέσπασμα του πολέμου στα σύνορα της Ευρωπαϊκής Ένωσης και την εισβολή της Ρωσίας στην Ουκρανία, το ενεργειακό τοπίο της Ευρώπης επιδεινώθηκε και η ενεργειακή κρίση που είχε ήδη ξεκινήσει, κορυφώθηκε. Ως εκ τούτου, στα ζητήματα της ενεργειακής μετάβασης και της αύξησης των τιμών ενέργειας προστέθηκε με ιδιαίτερη έμφαση το ζήτημα της ενεργειακής ασφάλειας. Ένα ζήτημα που βρισκόταν ανέκαθεν υψηλά στην ατζέντα της Ευρωπαϊκής στρατηγικής και έκτοτε είναι στενά συνδεδεμένο με την ανεξαρτητοποίηση της Ευρωπαϊκής Ένωσης από τα ενεργειακά προϊόντα της Ρωσίας. Ενδεικτικά, είναι σημαντικό να σημειωθεί ότι την περίοδο της έναρξης του πολέμου στην Ουκρανία και πριν από αυτή, η Ε.Ε. εισήγαγε σχεδόν το 40% των εισαγωγών της σε Φυσικό Αέριο από την Ρωσία -1-.
Όπως ήταν αναμενόμενο, το σοκ που προέκυψε από την προαναφερθείσα κατάσταση έφερε την Ευρωπαϊκή Ένωση μπροστά σε μια επείγουσα συνθήκη που επηρέασε σημαντικά τις προτεραιότητες της ενωσιακής ενεργειακής πολιτικής. Το πρώτο βήμα για την προσαρμογή στη νέα κατάσταση και τη διατήρηση της ενεργειακής ασφάλειας της Ευρωπαϊκής Ένωσης ήταν η υλοποίηση του σχεδίου REPowerEU -2- κεντρικό σημείο του οποίου αποτέλεσε η απεξάρτηση από το Ρωσικό φυσικό αέριο. Σε αυτό το πλαίσιο, τονίστηκε από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή η σημασία της αντικατάστασης μέρους του Ρωσικού φυσικού αερίου με ποσότητες υγροποιημένου φυσικού αερίου που θα εξασφάλιζε η Ε.Ε. από άλλους εταίρους.
1) Ιστοσελίδα Ευρωπαϊκού Συμβουλίου, Συμβούλιο της Ε.Ε., link:https://www.consilium.europa.eu/el/infographics/eu-gas-supply/
2) REPowerEU Plan, link: https://eur-lex.europa.eu/legal-content/EN/TXT/?uri=COM%3A2022%3A230%3AFIN&qid=1653033742483
Ταυτόχρονα, υπογραμμίστηκε η ανάγκη άμεσης επίτευξης των στόχων του πακέτου “Fit For 55” που προέβλεπε, μεταξύ άλλων, τη μείωση κατανάλωσης φυσικού αερίου στην Ε.Ε. κατά 30% και την αύξηση της ενεργειακής απόδοσης, μειώνοντας την τελική κατανάλωση ενέργειας εντός της Ένωσης κατά 36%, μέχρι το 2030 -3-. Στόχοι που έκτοτε απέκτησαν διττή σημασία για το ενεργειακό μέλλον της Ε.Ε. και συνέβαλαν σημαντικά στη φιλόδοξη στόχευση για αυτό.
Υπό το πρίσμα των ανωτέρω, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή, η οποία στο πλαίσιο της ενεργειακής μετάβασης και των Οδηγιών για την παροχή κρατικών ενισχύσεων για την ενέργεια και την προστασία του περιβάλλοντος -4- έχει αποδεχθεί μεγάλο αριθμό σχεδίων κρατικών ενισχύσεων από τα κράτη μέλη της Ε.Ε., εξέδωσε το «Προσωρινό πλαίσιο κρίσης για τη λήψη μέτρων κρατικής ενίσχυσης με σκοπό τη στήριξη της οικονομίας μετά την επίθεση της Ρωσίας κατά της Ουκρανίας». Πιο συγκεκριμένα, η Ευρωπαϊκή Ένωση, μέσα από τα άρθρα 107-109 της ΣΛΕΕ -5-, ορίζει ως κρατική ενίσχυση το πλεονέκτημα που παρέχεται σε οποιαδήποτε μορφή από το κράτος, τις εθνικές αρχές ή/και τον κρατικό προϋπολογισμό σε επιχειρήσεις με επιλεκτικό τρόπο. Οι διατάξεις των άρθρων αυτών παρέχουν τον ακριβή ορισμό του είδους στήριξης που συνιστά κρατική ενίσχυση, καθώς και τα κριτήρια που εάν πληρούνται, μπορούν να καταστήσουν τα καθεστώτα στήριξης συμβατά με τους κανόνες της εσωτερικής αγοράς. Υπό την έννοια αυτή, το άρθρο 107 προβλέπει συγκεκριμένα ότι «κάθε ενίσχυση που χορηγείται από κράτος μέλος ή μέσω κρατικών πόρων, υπό οποιαδήποτε μορφή, η οποία νοθεύει ή απειλεί να νοθεύσει τον ανταγωνισμό ευνοώντας ορισμένες επιχειρήσεις ή την παραγωγή ορισμένων αγαθών, στο βαθμό που επηρεάζει συναλλαγών μεταξύ κρατών μελών, είναι ασυμβίβαστες με την εσωτερική αγορά» -6-.
Σε συνέχεια του ανωτέρω, η παράγραφος 3 του άρθρου 107 προβλέπει περιπτώσεις στις οποίες η παροχή κρατικών ενισχύσεων είναι συμβατή με την εσωτερική αγορά και μεταξύ αυτών είναι οι ενισχύσεις εκείνες που στόχο έχουν την «άρση σοβαρών διαταραχών στην οικονομία κράτους μέλους» -7-. Ως εκ τούτου, με το «Προσωρινό πλαίσιο κρίσης για τη λήψη μέτρων κρατικής ενίσχυσης με σκοπό τη στήριξη της οικονομίας μετά την επίθεση της Ρωσίας κατά της Ουκρανίας» η Επιτροπή σημειώνει ότι η επίθεση της Ρωσίας στην Ουκρανία, οι κυρώσεις που επέβαλε στη Ρωσία η Ε.Ε. και τα ακόλουθα αντίμετρα αυτής έχουν ως αποτέλεσμα σοβαρές οικονομικές συνέπειες, εφόσον έχουν διαταραχθεί οι εμπορικές ροές, η εφοδιαστική αλυσίδα και η αγορά ενέργειας. Γεγονός που οδήγησε σε εξαιρετικά υψηλές τιμές και αιφνίδιες αυξήσεις αυτών, κυρίως στον τομέα του φυσικού αερίου και της ηλεκτρικής ενέργειας, αλλά και σε πολλούς άλλους τομείς -8-.
3) Ιστοσελίδα Ευρωπαϊκού Συμβουλίου, Συμβούλιο της Ε.Ε., link: https://www.consilium.europa.eu/en/policies/green-deal/fit-for-55-the-eu-plan-for-a-green-transition/
4) Guidelines on State aid for environmental protection and energy 2014-2020, link: https://www.google.com/search?q=EUR-Lex+-+52014XC0628(01)+-+EN+-+EUR-Lex+(europa.eu)+%26+Guidelines+on+State+aid+for+climate%2C+environmental+protection+and+energy+2022%2C+link%3A+EUR-Lex+-+52022XC0218(03)+-+EN+-+EUR-Lex+(europa.eu)&oq=EUR-Lex+-+52014XC0628(01)+-+EN+-+EUR-Lex+(europa.eu)+%26+Guidelines+on+State+aid+for+climate%2C+environmental+protection+and+energy+2022%2C+link%3A+EUR-Lex+-+52022XC0218(03)+-+EN+-+EUR-Lex+(europa.eu)&aqs=chrome..69i57.1109j0j9&sourceid=chrome&ie=UTF-8
5) Συνθήκη για τη Λειτουργία της Ευρωπαϊκής Ένωσης (ΣΛΕΕ)
6) Άρθρο 107, Παρ. 1, ΣΛΕΕ
7) Άρθρο 107, Παρ. 3, β, ΣΛΕΕ
8) Ανακοίνωση της Επιτροπής: Προσωρινό πλαίσιο κρίσης για τη λήψη μέτρων κρατικής ενίσχυσης με σκοπό τη στήριξη της οικονομίας μετά την επίθεση της Ρωσίας κατά της Ουκρανίας (2022/C 131 I/01), link: https://eur-lex.europa.eu/legal-content/EN/TXT/?uri=uriserv:OJ.CI.2022.131.01.0001.01.ENG
Συνεπώς, υιοθετώντας το ανωτέρω Προσωρινό Πλαίσιο και σε συνέχεια των προαναφερθέντων κειμένων με τις οδηγίες για παροχή κρατικών ενισχύσεων αναφορικά με τον τομέα της ενέργειας, η Επιτροπή θεωρεί ότι είναι σκόπιμο να εξεταστούν υπό ένα νέο, ad hoc πρίσμα τα κριτήρια για την αξιολόγηση των μέτρων κρατικής ενίσχυσης που τα κράτη μέλη δύνανται να χορηγούν με σκοπό την αντιμετώπιση της εν λόγω διαταραχής. Σε συνέχεια αυτού, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή ενέκρινε πρόσφατα το πρώτο μέτρο κρατικής ενίσχυσης με στόχο τη μείωση της κατανάλωσης ηλεκτρικής ενέργειας στο πλαίσιο του Προσωρινού Πλαισίου – με άλλα μέτρα κρατικής ενίσχυσης που στόχο είχαν την περαιτέρω ανάπτυξη των ΑΠΕ να έχουν προηγηθεί.
Ειδικότερα, το μέτρο που ετοίμασε η Αυστρία, ύψους 100 εκατομμυρίων ευρώ, αφορά την παροχή οικονομικής στήριξης για την επίτευξη του στόχου μείωσης της κατανάλωσης ενέργειας, όπως ορίζεται από τον Κανονισμό (ΕΕ) 2022/1854 και μετριασμού των τιμών ηλεκτρικής ενέργειας. Η ενίσχυση προβλέπεται πως θα χορηγείται μέσω ανταγωνιστικής διαδικασίας υποβολής προσφορών, ανοιχτής σε όλες τις λύσεις για την επίτευξη εξοικονόμησης ενέργειας, συμπεριλαμβανομένης της αποθήκευσης ηλεκτρικής ενέργειας. Για τα επιλέξιμα για την ενίσχυση έργα, θα ληφθεί υπόψη – σύμφωνα με την πρόταση της Αυστρίας – το χαμηλότερο μοναδιαίο κόστος πρόσθετης μείωσης κατανάλωσης, ενώ ο σχεδιασμός περιλαμβάνει διασφαλίσεις για την αποφυγή υπερ-αποζημίωσης των δικαιούχων. Ενδεικτικά, προβλέπεται ότι α) οι δικαιούχοι θα πρέπει να προβλέπουν την κατανάλωση ηλεκτρικής ενέργειας πριν μάθουν εάν θα τους ζητηθεί να τη μειώσουν, β) θα πρέπει να υπάρχει ένα δυναμικό ανώτατο όριο τιμής για τις προσφορές και γ) θα πρέπει να οριστεί ένας ελάχιστος αριθμός συμμετεχόντων σε κάθε διαγωνισμό. Τέλος, στην πρόταση του μέτρου ενίσχυσης σημειώνεται ότι θα διασφαλιστούν υγιείς συνθήκες ανταγωνισμού μεταξύ των καταναλωτών και των παραγωγών ηλεκτρικής ενέργειας, καθώς και η εύρυθμη λειτουργία της αγοράς ηλεκτρικής ενέργειας9.
Κλείνοντας, είναι σημαντικό να σημειωθεί ότι αν και η νομοθεσία της Ευρωπαϊκή Ένωσης έχει ένα ιδιαίτερα αυστηρό πλαίσιο για τη διαφύλαξη του υγειούς ανταγωνισμού στην εσωτερική της αγορά - μέρος του οποίου αποτελεί η μειωμένη ανοχή στην παροχή κρατικών ενισχύσεων από τα κράτη μέλη της – φαίνεται πως απέναντι σε ιδιάζουσες συνθήκες και ιδίως σε κρίσεις που αφορούν το εγχείρημα της ενεργειακής μετάβασης η Ευρωπαϊκή Επιτροπή επιδεικνύει σημαντική ευελιξία. Επομένως, με το πλαίσιο για τις κρατικές ενισχύσεις να ακολουθεί, υπό το πρίσμα του δημοσίου συμφέροντος, δυναμική εξέλιξη ανάλογη αυτής που ακολουθεί και η Ευρωπαϊκή ενεργειακή πολιτική, φαίνεται πως οι κρατικές ενισχύσεις μπορούν να αποτελέσουν ένα από τα εργαλεία της Ένωσης για την προώθηση της ενεργειακής μετάβασης και την ενίσχυση της ενεργειακής ασφάλειας των κρατών μελών της.
*Η Δρ. Ευγενία Τζαννίνη είναι Δικηγόρος Παρ’ Αρείω Πάγω, Ε. Τζαννίνη, & Συνεργάτες Εταιρεία Δικηγόρων, και Επίκουρη Καθηγήτρια, Εθνικό Μετσόβειο Πολυτεχνείο, Σχολή ΕφαρμοσμένωνΜαθηματικών και Φυσικών Επιστημών, Τομέας Ανθρωπιστικών Κοινωνικών Επιστημών και Δικαίου