λιμάνια με τα ειδικά πλοία LNG για να μην εξαρτάται η Ευρώπη από τη Ρωσία; Ποιος μεταφέρει το πετρέλαιο με τα δεξαμενόπλοια VLCC ή τα σιδηρομεταλλεύματα και το κάρβουνο ή τα σιτηρά στα εργοστάσια και τα νοικοκυριά της Ευρώπης; Οι Ελληνες κατέχουν το 58% του στόλου της Ε.Ε. (στοιχεία ΟΟΣΑ 2022). Και ακόμα πιο σημαντικό. Οι Ελληνες κατέχουν τον μεγαλύτερο στόλο του κόσμου.
Τα σχεδόν 5.000 ελληνόκτητα πλοία που οργώνουν τους ωκεανούς είναι 400 εκατ. τόνων νεκρού βάρους και αποτελούν το 18% του παγκόσμιου στόλου. Διά θαλάσσης μεταφέρεται ο συντριπτικός όγκος φορτίων (το 95%) στον πλανήτη. Οποιος έχει μεγάλο στόλο έχει ένα μεγάλο συγκριτικό γεωπολιτικό πλεονέκτημα.
Η ναυτιλία αποτελεί ένα κεντρικό γεωπολιτικό «όπλο». Οι θαλάσσιες μεταφορές έχουν διττό ρόλο: εμπορικό και πολεμικό. Ο εμπορικός στόλος είναι η «αρτηρία» του πολέμου. Χωρίς προμήθειες και πολεμοφόδια πόλεμος δεν κερδίζεται. Ο Τσώρτσιλ όταν κήρυξε τη «μάχη του Ατλαντικού» στον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, εννοούσε τη μάχη της διαρκούς ροής υλικού από τις ΗΠΑ στην Αγγλία με τον εμπορικό στόλο να αποτελεί κεντρικό αρωγό των στρατιωτικών επιχειρήσεων. Γνώριζε πως η Βρετανία είχε γίνει υπερδύναμη με τον τεράστιο στόλο της, τον μεγαλύτερο στον κόσμο και ότι αυτός θα έσωζε και αυτήν και την Ευρώπη. Το είχε πει αιώνες πριν ο Sir Walter Raleigh, πολιτική προσωπικότητα, έμπορος και θαλασσοπόρος της Ελισαβετιανής εποχής: «Οποιος είναι κυρίαρχος στις θάλασσες, ελέγχει τους παγκόσμιους εμπορικούς δρόμους. Οποιος κυριαρχεί στους εμπορικούς δρόμους, κυριαρχεί στο εμπόριο. Και όποιος κυριαρχεί στο εμπόριο εξουσιάζει τα πλούτη του κόσμου και επομένως τον κόσμο όλο».
Η διαδοχή της Μεγάλης Βρετανίας από τις ΗΠΑ στην πολιτική ηγεσία του κόσμου μετά το 1945, εγκαινίασε μια νέα εποχή στην παγκόσμια ναυτιλία. Οι ΗΠΑ δεν ήταν ισχυρή ναυτιλιακή δύναμη όπως ήταν η Μ. Βρετανία το πρώτο μισό του 20ού αι. Επομένως η άνοδος της ηγεμονίας της Αμερικής δεν εκφράστηκε μέσα από την αντικατάσταση των ευρωπαϊκών στόλων από πλοία με αμερικανική σημαία στους ωκεανούς, αλλά με τη δημιουργία ενός συστήματος το οποίο ταυτόχρονα προωθούσε την ανάπτυξη των ευρωπαϊκών εμπορικών στόλων και εξασφάλιζε τα συμφέροντα των ΗΠΑ. Αυτό εκμεταλλεύτηκαν και αξιοποίησαν οι Ελληνες εφοπλιστές.
Το σύστημα αυτό στηρίζεται στην επινόηση ενός βασικού εργαλείου της λειτουργίας της ναυτιλίας στη σύγχρονη εποχή: Οι σημαίες ευκαιρίας, όπως τις αποκαλούσαν στο δεύτερο μισό του 20ού αι. και σήμερα αποκαλούν «ανοικτά νηολόγια». Αυτά είναι χρήση σημαιών ασθενέστερων οικονομικά μικρών κρατών που μπορούσε να ελέγχει η Αμερική. Εχουν διττή γεωπολιτική σημασία. Αφενός εξασφαλίζουν ένα οικονομικό καταφύγιο, δηλαδή μειωμένη φορολογία και φθηνές μεταφορές για τις μεγάλες αμερικανικές εταιρείες όπως οι πετρελαϊκές, αλλά και ευελιξία για κινήσεις πέραν των κρατικών ρυθμίσεων σε ένα παγκόσμιο περιβάλλον. Αφετέρου, σε περίπτωση πολέμου που χρειάζεται επίταξη του εμπορικού στόλου, το αμερικανικό ναυτικό θα επιτάξει όλα τα πλοία υπό τις σημαίες των κρατών του Παναμά και της Λιβερίας που θα γίνουν οι άμεσοι σύμμαχοι των ΗΠΑ. Σήμερα περισσότερος από τον μισό στόλο του πλανήτη ταξιδεύει υπό σημαίες ανοικτών νηολογίων, με τις σημαίες του Παναμά και της Λιβερίας να βρίσκονται στην κορυφή. Ελληνες, Νορβηγοί, Αμερικανοί, Βρετανοί, Σουηδοί, Δανοί, Γερμανοί, Ιάπωνες κ.ά. χρησιμοποιούν κατά κόρον όχι την εθνική τους σημαία, αλλά τις σημαίες ανοικτών νηολογίων.
Οι Ελληνες εφοπλιστές υπήρξαν πρωτεργάτες στη χρήση αυτών των σημαιών πολύ νωρίτερα από ό,τι οι κυριότεροι Ευρωπαίοι ή Ασιάτες ανταγωνιστές τους, με το ελληνικό κράτος να τους δίνει την ελευθερία χρήσης της ελληνικής σημαίας και των ξένων σημαιών με το Ν.Δ. 2687/1953. Με αυτόν τον τρόπο ο ελληνόκτητος στόλος (δηλαδή ο στόλος που κατέχουν οι Ελληνες υπό οποιαδήποτε σημαία) έγινε ο κύριος θαλάσσιος μεταφορέας των ΗΠΑ, της μεταπολεμικής οικονομικής δύναμης του κόσμου, της ΕΣΣΔ και της Κίνας, αλλά και της Ρωσίας σήμερα, και όχι μόνο. Εμείς οι Ελληνες έχουμε τεράστιο στόλο. Και αυτό αποτελεί μεγάλο γεωπολιτικό πλεονέκτημα δικό μας, της Ευρώπης, αλλά και της Δύσης. Καλό είναι να το κεφαλαιοποιήσουμε περισσότερο στον διεθνή πολιτικό μας λόγο.
* Λίγα λόγια για κ. Τζελίνα Χαρλαύτη
Η καθηγήτρια του Πανεπιστημίου Κρήτης κ. Τζελίνα Χαρλαύτη είναι Διευθύντρια το Ινστιτούτου Μεσογειακών Σπουδών του Ιδρύματος Τεχνολογίας και Έρευνας (ΙΤΕ) στην Κρήτη από το 2017 και μέλος της Academia Europaea από το 2022. Αποφοίτησε από το Πανεπιστήμιο Αθηνών και ολοκλήρωσε τις μεταπτυχιακές της σπουδές στα πανεπιστήμια του Καίμπριτζ (M.Phil.) και της Οξφόρδης (D.Phil.). Ξεκίνησε την ακαδημαϊκή καριέρα στο Πανεπιστήμιο Πειραιά (1990-2003), συνέχισε στο Ιόνιο Πανεπιστήμιο (2003-2019) και από το 2019 είναι καθηγήτρια στο Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου Κρήτης. Διετέλεσε Visiting Fellow στο All Souls College του Πανεπιστημίου της Οξφόρδης και Alfred D. Chandler, Jr., International Visiting Scholar στο Business History Program του Harvard Business School. Έχει δημοσιεύσει 31 βιβλία σε αγγλικούς, καναδικούς και ελληνικούς εκδοτικούς οίκους και πάνω από 70 άρθρα σε διεθνή επιστημονικά περιοδικά και συλλογικούς τόμους στα ελληνικά, αγγλικά, γαλλικά, ιταλικά, γερμανικά και ρωσικά. Τα τελευταία της βιβλία είναι Creating Global Shipping: Aristotle Onassis, the Vagliano Brothers and the Business of Shipping, c.1820-1970, Cambridge, Cambridge University Press, 2019 και Ιστορία των Επιχειρήσεων Ωνάση, 1924-1975, Ηράκλειο, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης 2023.
Το άρθρο της δημοσιεύτηκε αρχικά στην εφημερίδα ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ στις 9 Απριλίου 2023