Λέξεις κλειδιά: Τουρκικός Ευρασιανισμός, Τρίτος Πόλος, Δύση, Ρωσία, Ευρασιανισμός, Κίνα, OBOR, Μέσος Διάδρομος
Εισαγωγή
Δεδομένης της γεωπολιτικής αβεβαιότητας που δημιουργήθηκε από την εισβολή της Ρωσίας στην Ουκρανία το 2014, είναι λογικό για τις χώρες της Κεντρικής Ασίας και του Καυκάσου να αναζητούν μια ανεξάρτητη από τη Ρωσία, εναλλακτική χερσαία οδό εμπορίου προς τις παγκόσμιες αγορές. Η Κίνα θεωρούσε πάντα όλους τους νέους εμπορικούς δρόμους σε όλη την Ευρασία ως γενικά επωφελείς επειδή δίνουν στην κινεζική βιομηχανία μεγαλύτερη πρόσβαση στις διεθνείς αγορές και στην κινεζική κυβέρνηση μεγαλύτερη επιρροή στην Κεντρική Ασία (ΚΑ) μια περιοχή όπου Πεκίνο και Μόσχα έχουν ανταγωνιστικές βλεψεις επιρροής και ανταγωνίζονται από καιρού. Πράγματι, o ανταγωνισμός αυτός σε μεγάλο βαθμό παρακίνησε τον ενθουσιασμό του Πεκίνου για την δημιουργία του ‘Οργανισμού Συνεργασίας της Σαγκάης’ κατά την δεκαετία του 2000. Η Κίνα εκτιμά ότι, ενώ μπορεί επί του παρόντος να μοιράζεται μια «χωρίς όρια» εταιρική σχέση με τη Ρωσία, η μακροζωία αυτής της συνεργασίας δεν είναι εγγυημένη.
Η παρούσα ανάλυση -που βασίζεται στη Νεο-ρεαλιστική Σχολή Διεθνών Σχέσεων- επιδιώκει να καταδείξει ότι για την Άγκυρα η δυνατότητα ή μη συνδυασμού του σχεδίου ‘Μεσαίος Διάδρομος’ με την πρωτοβουλία ‘Μια Ζώνη Ένας Δρόμος’ (Belt and Road Initiative) της Κίνας, στην ουσία αντανακλά τον γεωστρατηγικό αυτοπροσδιορισμό της Τουρκίας στον 21ο αιώνα.
1.Τουρκική ευρασιατική ιδεολογία: ένα γεωπολιτικό στρατηγικό εργαλείο αξιοποιούμενο από το κυβερνόν κόμμα AKP.
Οι κύριοι στόχοι της Τουρκίας πίσω από την πρωτοβουλία ‘Μεσαίος Διάδρομος’ (χάρτης 1) είναι η δημιουργία ζώνης οικονομικής ανάπτυξης στην περιοχή της Κεντρικής Ευρασίας, η ενθάρρυνση επαφής εθνοτήτων, η ενίσχυση της αντίληψης των Τούρκων για την περιοχή ως ιδιοκτησίας τους, η σύνδεση Ευρώπης-Ασίας (και ιδίως με την περιοχή του Καυκάσου, Κεντρικής, Ανατολικής και Νότιας Ασίας), η δημιουργία συνδεσιμότητας Ανατολής-Δύσης και Βορρά-Νότου, η επέκταση των αγορών και δημιουργία μεγάλων οικονομιών κλίμακας. Με άλλα λόγια, το όραμα της Τουρκίας για έναν πολυπολικό κόσμο με αυτήν ως έναν από τους πόλους, στο πλαίσιο της αμφισβήτησης της παγκόσμιας τάξης που οικοδομήθηκε από την Ουάσιγκτον κατά την επαύριο του Β' Παγκοσμίου Πολέμου (1945). Η Άγκυρα εργαλειοποιεί το καθεστώς του Σουλτάνου της πρώην Οθωμανικής Αυτοκρατορίας ως Χαλίφη της Ούμα (μουσουλμανική κοινότητα), για να ανακαλέσει στην μνήμη της παγκόσμιας κοινής γνώμης την αδικία της άρνησης στον Ισλαμικό Κόσμο -με άλλα λόγια στην ισλαμική ταυτότητα (1)-, του δικαιώματος να περιλαμβάνεται ως ισότιμος εταίρος και ανταγωνιστής στην θεμελίωση της καπιταλιστικής ανάπτυξης και προσδιορισμού της έννοιας του οικουμενικού πολιτισμού.
Χάρτης 1: ‘The Middle Corridor’, The Rebirth of the Middle Corridor’, Caucasus Watch, 22.06.2022, railfreight.com
Αξίζει να αναφερθεί εδώ ότι στην πορεία των ιδεολογικών ρευμάτων στη μεταπολεμική Τουρκία, ο τουρκικός ιστορικός και διεθνής ρόλος δεν μπορεί να καθοριστεί αποκλειστικά με βάση τη δυτική νεωτερικότητα και την σχέση της χώρας με τη Δύση. Η αναζήτηση μιας πιο περίπλοκης ταυτότητας, που δεν θα αρνούνταν απαραιτήτως την Δύση, αλλά θα διαφοροποιείτο από αυτήν και θα τοποθετείτο μεταξύ Δύσης και Ανατολής, κρυπτογραφούμενη σε έννοιες όπως «Μεγάλη Τουρκία», «γεφυροποιό κράτος» ή «κεντρικό κράτος», πάντοτε αναζητείτο. Στη ρητορική του κυβερνώντος κόμματος ΑΚΡ, ο αντιδυτικισμός του Ισλαμικού Κινήματος -φυσικός σύμμαχος του Ρωσικού Ευρασιανισμού-, παίρνει τη μορφή του ‘Ισλαμικού Ευρασιανισμού’. Όσον αφορά την ταυτότητα, ιστορία και το διεθνές πλαίσιο της σύγχρονης Τουρκίας, το κίνημα του ‘Ισλαμικού Ευρασιανισμού’ φιλοδοξεί να εξελίξει την Τουρκία σε έναν αυτοτελή πόλο του διεθνούς συστήματος, ο οποίος θα καθορίζεται βάσει συγκεκριμένων ιδεολογικών, πολιτιστικών, πολιτικών και οικονομικών χαρακτηριστικών. Σε αυτή την εξίσωση, μια πιο ασιατική και ευρασιατική διεθνής εμβέλεια αποδίδεται στην αντιδυτικής κατεύθυνσης προώθηση του ισλαμικού πολιτισμού και στην αποκέντρωση της διεθνούς τάξης, όμως η Δύση μετά βεβαιότητος για την Τουρκία δεν θα ακυρώνεται ούτε θα εγκαταλείπεται, απλώς δεν θα θεωρείται πλέον ως ο φυσικός πολιτιστικός χώρος της Τουρκίας. Η στρατηγική του κυβερνώντος κόμματος ΑΚΡ για τον ‘Τρίτο Πόλο’, παρότι περιλαμβάνει θεσμικούς και υλικούς δεσμούς με τη Δύση συσχετιζόμενους με ρεαλιστικούς στρατηγικούς υπολογισμούς, η ίδια η Δύση γίνεται για την Τουρκία εργαλείο αποδόμησης και αναστροφής του ίδιου της εαυτού, επί του παρόντος κλίνοντας προς το ευρασιατικό δόγμα (2).
Η Τουρκία εκτιμά την ωφέλεια που μπορεί να της προσδώσει ο ‘Μεσαίος Διάδρομος’ ως ένα μέσο όχι απλώς για να οικοδομήσει ισχυρότερους οικονομικούς δεσμούς με την ΚΑ, αλλά και για να βελτιώσει την στρατηγική της θέση. Η Άγκυρα από τριακονταετίας ήλπιζε να χειρισθεί τις κοινές γλωσσικές ρίζες της με τις τουρκόφωνες χώρες της περιοχής ώστε να τους προσφέρει μια ελκυστική εμπορική διέξοδο, εναλλακτική σε σχέση με διαφημιζόμενες από το Ιράν ή την Ρωσία, από μακρού στρατηγικών αντιπάλων της Τουρκίας.
2.Στρατηγική του «Μεσαίου Διαδρόμου» της Τουρκίας.
Η Τουρκία, εν μέσω παγκόσμιων οικονομικών εναλλαγών, ειδικά μετά το 2018, προώθησε ένα νέο οικονομικό μοντέλο επικεντρωμένο στην ενδυνάμωση της βιομηχανικής βάσης της που θα διευκόλυνε την ανάπτυξή της και την επακόλουθη πολιτική αυτονομία της στη σκακιέρα των διεθνών σχέσεων.
Ο Πρόεδρος Ερντογάν, συνειδητοποιώντας τις «οικογενειακές ομοιότητες» (3) που μοιράζεται η Τουρκία με την Κίνα, τη Ρωσία και το Ιράν, που προκαλούνται από τον εφαρμοσμένο εκλογικό αυταρχισμό, την κοινή αντιδυτική ατζέντα και την επιθυμία να επιτύχει δυτικές εξαρτήσεις και εντολές ανεξαρτησίας και αυτονομίας, ανέπτυξε το σχέδιό του. να μετατρέψει την Τουρκία σε «κεντρικό κράτος» (4), ισότιμο πόλο ισχύος στο διεθνές σύστημα, φορέα εναλλακτικής πολιτιστικής ταυτότητας και ικανό να θέσει ή να έχει λόγο στη διαμόρφωση της διεθνούς τάξης. Ένα που σύμφωνα με τα λόγια του Ερντογάν είναι «πολυπολικό, πολυκεντρικό, πολυπολιτισμικό, πιο περιεκτικό και πιο δίκαιο» (5).
Για να επιτύχει η Τουρκία την αναδιάρθρωση της παγκόσμιας τάξης, με άλλα λόγια το Συμβούλιο Ασφαλείας των Ηνωμένων Εθνών, ο Ερντογάν χρησιμοποίησε το σύνθημα «ο κόσμος είναι μεγαλύτερος από πέντε» (6) και τόνισε ότι η Τουρκία μοιράζεται πολλές ομοιότητες με την Κίνα, καθώς και οι δύο υποστηρίζουν τον πολυμερισμό και την εφαρμογή του Διεθνούς Δικαίου και να ακολουθήσει μια πολιτική που προβλέπει μεγαλύτερο ρόλο και των δύο κρατών στο διεθνές σύστημα και προβάλλει μεγαλύτερη ισχύ πέρα από τα σύνορά τους και πιο αποτελεσματικά.
Υπό αυτή την έννοια, η Άγκυρα προωθεί τη στρατηγική «Μεσαίος Διάδρομος» (MC, χάρτης 2), επιδιώκοντας να συμβάλει στην ανάπτυξη της περιφερειακής συνεργασίας στην Ευρασία, που είναι μια ευρασιατική περιφέρεια. Η πολιτική ολοκλήρωσης των σιδηροδρόμων της «Οικονομικής Ζώνης του Δρόμου του Μεταξιού» (SREB) της Κίνας, εξίσου οραματίζεται να διευκολύνει τη διηπειρωτική σύνδεση του «Μεσαίου Βασιλείου», αρχικά μέσω της Ρωσίας μέσω του Βόρειου Διαδρόμου (NC). Οι σκληρές χειμερινές συνθήκες και τα πολιτικά προβλήματα τείνουν να εναλλάσσουν το τελευταίο σε μια σύνδεση SREB και MC μέσω της Κεντρικής Ασίας και της Κασπίας Θάλασσας, όντας ταχύτερα και πολιτικά πιο ευδιάκριτα από το NC ή το Ocean Route (OR, χάρτης 1). Η Τουρκία στοχεύει να συλλάβει το 30 τοις εκατό των ροών που διέρχονται από το NC εκτρέποντάς τες προς το MC. Για το λόγο αυτό, η Άγκυρα προσπαθεί να παρακινήσει τις χώρες της Κεντρικής Ασίας να αναπτύξουν διαδρομές μεταφορών κατά τον σχεδιασμό της. Οι κυρώσεις που επιβλήθηκαν στη Ρωσία μετά την προσάρτηση της Κριμαίας (2014), η έκθεση σκληρής δύναμης της Τουρκίας στον πόλεμο του Ναγκόρνο-Καραμπάχ το 2020 που αναβάθμισε την εικόνα και την εμβέλειά της στην ΚΑ, και στρατηγικές συνεργασίες συνδεσιμότητας με το Καζακστάν και το Ουζμπεκιστάν ενώ η Μόσχα αποσπάστηκε από τον πόλεμό της κατά της Ουκρανίας, καθώς και η περαιτέρω εμπλοκή της Άγκυρας στον Οργανισμό Τουρκικών Κρατών (OTS) και τη Διεθνή Διαδρομή Μεταφορών της Κασπίας (TITR), οδήγησε την Τουρκία να επιτύχει το OTS «Turkic World Vision-2040 που επιδιώκει να ενσωματώσει τα κράτη μέλη σε περιφερειακές και παγκόσμιες αλυσίδες εφοδιασμού και αξίας μέσω του MC.
Εν τω μεταξύ, η τουρκική κυβέρνηση αναπτύσσει δεσμούς μεταξύ της SREB και των θαλάσσιων λιμένων της στη Μαύρη Θάλασσα και τη Μεσόγειο μέσω της σιδηροδρομικής γραμμής Μπακού-Τιφλίδας-Καρς, του διαδρόμου Zangezur (Nakhizevan-νότια Αρμενία) και βελτιστοποιεί τη σύνδεση φορτίου νέας ταχύτητας τρένων με Βουλγαρία, Σερβία και Ουγγαρία, προκειμένου να προσελκύσουν εμπορεύματα από τη Βόρεια Κορέα και να τονώσουν το εμπόριο και να προωθήσουν την οικονομική ολοκλήρωση της Νοτιοανατολικής Ευρώπης, του Νοτίου Καυκάσου και της ΚΑ. Το Πεκίνο προώθησε επίσης, χρησιμοποιώντας το BRI, την κοινή χρήση ενέργειας και φυσικών πόρων μεταξύ των συμμετεχόντων κρατών, καθώς και τις εξορυκτικές τους δραστηριότητες για την υλοποίηση ενεργειακών και μεταλλευτικών έργων στην Τουρκία. Δεδομένων των στενών δεσμών μεταξύ Τουρκίας και Ευρωπαϊκής Ένωσης και της πρόθεσης της Κίνας να επενδύσει ιδιαίτερα στην Κεντρική/Ανατολική Ευρώπη, καθίσταται σαφές ότι η βούληση της Τουρκίας να συνεργαστεί με την Κίνα και άλλες χώρες MC προκειμένου να προσελκύσει επενδύσεις στη σκληρή και μαλακή υποδομή του διαδρόμου που προωθεί το MC είναι κάτι παραπάνω από ήχος. Η ΕΕ είναι επίσης πρόθυμη να διερευνήσει την ανάπτυξη εξωπεριφερειακής συνδεσιμότητας με οικονομίες MC, επιδιώκοντας συνεργασία στην οικονομική διαφοροποίηση, τις επενδύσεις και το εμπόριο, καθώς η εισβολή της Ρωσίας στην Ουκρανία αποκάλυψε την τρωτότητά της σε δίκτυα ενέργειας και εφοδιαστικής αλυσίδας. Τι γίνεται όμως με τη στάση του Πεκίνου απέναντι στο MC, λαμβάνοντας υπόψη την πρόθεση της Άγκυρας να μην εξαρτάται ούτε από την Κίνα ούτε από τις ΗΠΑ/ΕΕ;
Στην πραγματικότητα, η Άγκυρα επιθυμεί περισσότερες κινεζικές επενδύσεις στις τουρκικές υποδομές μεταφορών, ενέργειας και εξόρυξης και ροή κινεζικών περιουσιακών στοιχείων στην Τουρκία, αλλά δεν προσφέρει προσοδοφόρους διαγωνισμούς στο Πεκίνο. Εν τω μεταξύ, το Πεκίνο δεν έχει καταστήσει σαφές το όραμά του για το BRI στην Τουρκία, επειδή η ένταξη της Άγκυρας στο ΝΑΤΟ και η οικονομική αλληλεπίδραση με την ΕΕ αφήνει το Πεκίνο διστακτικό να δηλώσει τη λεγόμενη μεγάλη στρατηγική του στην Τουρκία. «…φαίνεται ότι οι τάσεις στην παγκόσμια πολιτική, όπως ο εμπορικός πόλεμος ΗΠΑ-Κίνας, οι ταραχώδεις σχέσεις ΗΠΑ-Ρωσίας, η επαναφορά των αμερικανικών κυρώσεων κατά του Ιράν και η συνεχιζόμενη διαδικασία για την επίτευξη μιας τελικής ειρηνευτικής διευθέτησης στη Συρία έχουν κάνει την προοπτική περαιτέρω σινοτουρκικής συνεργασίας γενικά ακόμη πιο ασαφή» (7). Ως εκ τούτου, ο Seljuk Colakoglu αντήχησε ότι δεν υπήρχε προοπτική για κανενός είδους ενοποίηση σχεδίων υποδομής BRI και MC.
Επίλογος
Ωστόσο, η ρωσική εισβολή στην Ουκρανία (02.2022) είχε τεράστιες στρατηγικές επιπτώσεις που επηρέασαν βαθιά το ισοζύγιο ισχύος της Ευρασίας, καθιστώντας τον έλεγχο της ΚΑ γνήσιο «μήλο της έριδος» για την Κίνα, τις ΗΠΑ/ΕΕ και την Τουρκία, καθώς η επιρροή της Ρωσίας εκεί μειώνεται δραματικά. Φυσικά, η Μόσχα αυτή τη στιγμή προσπαθεί να διατηρήσει τη γεωπολιτική της μόχλευση στις χώρες της Κεντρικής Ασίας προτείνοντας τη σύσταση με τις τελευταίες μιας «τριμερούς ένωσης φυσικού αερίου», σε ένα έργο win-win που ικανοποιεί επίσης τη «δίψα» του Πεκίνου για μη υγροποιημένο φυσικό αέριο. Το Κρεμλίνο συγκάλεσε επίσης το «ΧIV Ρωσία-Ισλαμικό Παγκόσμιο Διεθνές Οικονομικό Φόρουμ», επιδιώκοντας τη βελτίωση των εμπορικών, οικονομικών, επιστημονικών, τεχνικών, κοινωνικών και πολιτιστικών δεσμών της Ρωσίας μεταξύ της ίδιας και των χωρών του «Οργανισμού Ισλαμικής Συνεργασίας» (OIC) (05.2023). και την πρώτη «Καυκάσια Επενδυτική Έκθεση» (05.2023) στην προσπάθεια της Μόσχας να συνδέσει τον Καύκασο -που βρίσκεται ανάμεσα στη Μαύρη και την Κασπία θάλασσα- με τη Μέση Ανατολή (ME) και την Αφρική.
Η τελευταία εκδήλωση συνέπεσε με τη σύγκληση του Πεκίνου της οικονομικής συνόδου κορυφής «Κίνας-Κεντρικής Ασίας», για να συζητηθούν οι περαιτέρω κινεζικές επενδύσεις στην περιοχή προκειμένου να αναπτυχθούν τα έργα σιδηροδρομικών μεταφορών της BRI που συνδέουν τις χώρες της ΚΑ με την Κίνα. Ένα τέτοιο αποτέλεσμα θα μπορούσε να εμποδίσει το έργο West-CA για τη βελτίωση της αμοιβαίας ενεργειακής, οικονομικής και πολιτικής συνεργασίας τους, στοχεύοντας τη συνεργασία του Πεκίνου και της Μόσχας ενάντια στη Δύση, κυρίως στην Ουάσιγκτον. Ωστόσο, τα κινεζικά και ρωσικά συμφέροντα συγκρούονται για την υπεροχή, ιδιαίτερα σε περιοχές όπως η ΚΑ, η Μεσόγειος και η Αφρική. Αυτό μας φέρνει πίσω στο σχέδιο MC, καθώς, από την οπτική γωνία του Πεκίνου, η ύπαρξη εμπορικής οδού όπου δεν κυριαρχεί η Ρωσία (όπως στην περίπτωση του Βόρειου Διαδρόμου) και οι Ηνωμένες Πολιτείες δεν μπορούν να απαγορεύσουν άμεσα (όπως στην περίπτωση της παραδοσιακής ναυτιλίας διαδρομή), έχει στρατηγική αξία για την Κίνα (8).
Αυτό, φυσικά, αφήνει χώρο γεωπολιτικών ελιγμών στην Τουρκία που συναγωνίζεται να επιδιώξει οικονομικούς δεσμούς με τις τουρκικές συναδέλφους της στην ΚΑ, και κυρίως να βελτιώσει τη στρατηγική της θέση στην ευρασιατική σκακιέρα. Ωστόσο, το έργο MC (αν και τα κύρια στοιχεία έχουν ολοκληρωθεί) αντιμετωπίζει προκλήσεις όπως υπανάπτυκτες υποδομές και υπηρεσίες μεταφοράς, καθυστερήσεις στα σύνορα, περιοδική πολιτική αστάθεια και οικονομική αστάθεια της Τουρκίας. Φαίνεται ότι «η εισβολή της Ρωσίας στην Ουκρανία μπορεί να έχει θέσει τον Μεσαίο Διάδρομο στο σωστό δρόμο, αλλά ο προορισμός του μπορεί να βρίσκεται ακόμα σε κάποια απόσταση» (9).
Βιβλιογραφικές αναφορές
- Davutoglu Ahmet, Dr., ‘Stratejik Derinlik: Turkiye’ nin Uluslararasi Konumu’, (Istanbul: Kure Yayinlari, 2001), 250
- Tziarras Zenonas - Moudouros Nikos, ‘Turkey as third pole in the international world order: Islamic Eurasianism, the new economic model and the subversion strategy’, (in Greek, Athens: Papazisis Publishing, 2023), 168
- Fisher-Onar Nora, ‘Making Sence of Multipolarity: Eurasia’s Former Empires, Family Resemblances and Cooperative Area Studies’, Qualitative and Multi-Method Research 17-18, no. 1 (2020): 17
- Bilgin Pilar, ‘Only Strong States Can Survive in Turkey’s Geography: The uses of ‘geopolitical truths’ in Turkey’, Political Geography 26 (2007): 748-49
- Erdogan Recep Tayyip, ‘A Fairer World is Possible’, (Istanbul: Turkuvaz Kitap, 2021): 14
- Aral Berdal, ‘The World is Bigger than Five: A Salutary Manifesto of Turkey’s New International Outlook’, Inside Turkey 21, no 4 (2019)
- Colakoglu Seljuk, ‘China’s Belt and Road Initiative and Turkey’s Middle Corridor: A Question of Compatibility’, www.mei.edu (2019): 5
- Chang Felix K., ‘The Middle Corridor through Central Asia: Trade and Influence Ambitions’, Foreign Policy Research Institute, (02.21.2023): 4
- Chang Felix K.: 6
*Νομικός-Διεθνολόγος, Αναλυτής
Senior Consultant on Energy Geopolitics in Eurasia region, Strategy International
Επιστημονικός Συνεργάτης/Διδάσκων, Σχολή Οικονομίας και Τεχνολογίας, Πανεπιστήμιο Πελοποννήσου
Ερευνητικός Συνεργάτης/Διδάσκων, Ινστιτούτο Διαρκούς Επιμόρφωσης, ΓΕΕΘΑ
Επιστημονικός Συνεργάτης, Ινστιτούτο Ενέργειας Νοτιο-Ανατολικής Ευρώπης