Το Ευρωπαϊκό Κονκλάβιο – ηχεί ομολογουμένως κάπως περίεργα ο όρος κονκλάβιο στα ελληνικά θυμίζοντας τις αρχαιρεσίες της Καθολικής Εκκλησίας για την εκλογή Πάπα – είναι μια πρωτοβουλία μικρής ομάδας στην οποία συμμετέχω και της οποίας τα μέλη προέρχονται από το χώρο της πολιτικής, της διπλωματίας και της διανόησης από διαφορετικές χώρες, με συσσωρευμένη πείρα και κοινή ανησυχία για το μέλλον της ευρωπαϊκής ενοποίησης και τον κίνδυνο να βρεθεί η Ευρώπη στο περιθώριο των διεθνών εξελίξεων. Οργάνωσαν μια πρώτη συνάντηση σε ευρύτερο κύκλο στο Κασκάις της Πορτογαλίας τον περασμένο Νοέμβριο υπό την αιγίδα του Προέδρου της Δημοκρατίας και τη συμμετοχή του Πρωθυπουργού της χώρας. Προϊόν αυτής της συνάντησης είναι η έκθεση που τώρα δημοσιεύεται και καλύπτει τέσσερις μεγάλες θεματικές: γεωπολιτική, επιστήμη και τεχνολογία, αναπτυξιακό μοντέλο και δημοκρατία. Είχα την κύρια ευθύνη για τη θεματική της γεωπολιτικής.
Με ποιες προϋποθέσεις θα πραγματοποιηθεί η ένταξη νέων μελών στην ΕΕ ώστε να μην μπλοκάρει τελείως ένας ήδη εξαιρετικά δυσκίνητος μηχανισμός λήψης αποφάσεων; Πώς θα υποστηρίξει η Ευρώπη ισχυρούς πολυμερείς θεσμούς και κανόνες ως ασπίδα ενάντια στις μονομερείς ενέργειες και την άνοδο του οικονομικού εθνικισμού; Ποια μπορεί να είναι η χρυσή τομή ανάμεσα στη δημογραφική απίσχναση της Ευρώπης, τις μεταναστευτικές πιέσεις από το εξωτερικό και τις κοινωνικές αντιστάσεις στο εσωτερικό; Χρειαζόμαστε σίγουρα μετανάστες, χρειαζόμαστε όμως και έλεγχο των συνόρων καθώς και πολιτικές ενσωμάτωσης όσων είναι ήδη εδώ.
Θα μπορέσουν επιτέλους οι Ευρωπαίοι να αναλάβουν ουσιαστική και συλλογική ευθύνη για την άμυνά τους όταν οι εξωτερικές απειλές μεγαλώνουν και η αμερικανική προστασία δεν μπορεί πλέον να θεωρείται δεδομένη; Αφορά τη δημιουργία ευρωπαϊκού πυλώνα εντός της ατλαντικής συμμαχίας, αφορά και την ενίσχυση της ευρωπαϊκής αμυντικής βιομηχανίας. Το πολεμικό κλίμα γύρω μας δυναμώνει επικίνδυνα, ενώ η ικανότητα της Ευρώπης να επηρεάσει τις εξελίξεις στη γειτονιά της παραμένει εξαιρετικά περιορισμένη. Όσο για το περίφημο ηθικό πλεονέκτημα που συχνά επικαλούνται οι Ευρωπαίοι με τη σχετική αυταρέσκεια, υπέστη και αυτό τεράστιο πλήγμα με τον τρόπο που αντιμετώπισαν μέχρι σήμερα τον πόλεμο στη Γάζα. Γιατί οι Παλαιστίνιοι άμαχοι προφανώς δεν μετράνε το ίδιο με τους αμάχους στην Ουκρανία ούτε βεβαίως με τους αμάχους στο Ισραήλ. Δύο μέτρα και δύο σταθμά λοιπόν. Έτσι ακριβώς το βλέπει ο υπόλοιπος κόσμος εκτός Δύσης και βγάζει τα δικά του συμπεράσματα.
Η υστέρηση της Ευρώπης στις νέες τεχνολογίες δημιουργεί επικίνδυνες εξαρτήσεις με άμεσες επιπτώσεις στην οικονομία, την άμυνα, τη δημοκρατία και τα ατομικά δικαιώματα. Η στρατηγική αυτονομία δεν σημαίνει απολύτως τίποτα όταν γίνεσαι απλός καταναλωτής της τεχνολογίας των άλλων. Το ίδιο και όταν προσπαθείς να κάνεις το διαιτητή εφαρμόζοντας το δικό σου κανονιστικό πλαίσιο στον ανταγωνισμό ανάμεσα στις μεγάλες αμερικανικές και κινεζικές ψηφιακές πλατφόρμες. Μοιάζουν άραγε οι προσπάθειές μας σαν των Τρώων;
Μπορεί όμως η Ευρώπη να παίξει ηγετικό ρόλο στην τεχνητή νοημοσύνη και την κβαντική, όπως επίσης στις τεχνολογίες για την πράσινη μετάβαση και στον τομέα της υγείας. Αρκεί να υπάρξει στρατηγική αντιμετώπιση σε ευρωπαϊκό επίπεδο, άμεση σύνδεση της έρευνας με την παραγωγή και μεγάλα επενδυτικά προγράμματα. Γιατί λεφτά υπάρχουν, όπως θα έλεγαν κάποιοι, αρκεί να ξέρεις πού θα τα βρεις και τι θα τα κάνεις μετά.
Αναφέρονται οι Ευρωπαίοι συχνά με δικαιολογημένη περηφάνεια στο ευρωπαϊκό μοντέλο που οδηγεί σε μικρότερες ανισότητες, άρα και μεγαλύτερη κοινωνική συνοχή. Για όσους αμφιβάλλουν για την αξία του, ας ρίξουν μια ματιά στο τι συμβαίνει σήμερα στην άλλη πλευρά του Ατλαντικού. Αλλά τα πράγματα δεν είναι και τόσο ρόδινα στην Ευρώπη. Διεθνής ανταγωνισμός, νέες τεχνολογίες, χαμηλοί ρυθμοί μεγέθυνσης και το δημογραφικό ασκούν πίεση στα ευρωπαϊκά κοινωνικά συστήματα. Η έκθεση του Ευρωπαϊκού Κονκλάβιου μιλάει για ένα «Ευρωπαϊκό αναπτυξιακό μοντέλο» με έμφαση στη μείωση των ανισοτήτων και την παροχή ευρωπαϊκών δημόσιων αγαθών, με πρώτο και κύριο την αντιμετώπιση της κλιματικής αλλαγής και ιδιαίτερη έμφαση στη δημόσια υγεία. Υποστηρίζει την έκδοση ευρωομολόγων για τη χρηματοδότηση των ευρωπαϊκών επενδυτικών προγραμμάτων.
Η κρίση της δημοκρατίας είναι εδώ και είναι επικίνδυνη. Η Ευρώπη ως εγγυήτρια της δημοκρατίας, του κράτους δικαίου και του πλουραλισμού: αυτός πρέπει να είναι ο βασικός στόχος τουλάχιστον εντός των ευρωπαϊκών τειχών. Σε συνδυασμό με έναν ουσιαστικό έλεγχο στις κοινωνικές πλατφόρμες που είναι πλέον απαραίτητος για την αντιμετώπιση της παραπληροφόρησης, θα πρέπει και οι πολίτες να αποκτήσουν τη γνώση για να κάνουν σωστή χρήση των νέων τεχνολογιών. Αλλιώς, θα καταλήγουν να είναι οι ίδιοι τα προϊόντα από τα οποία κερδίζουν αυτοί που τις ελέγχουν. Παιδεία λοιπόν ως το πιο αποτελεσματικό μέσο για μια Ευρώπη με κοινωνική συνοχή και υγιή δημοκρατία. Παιδεία που θα περιλαμβάνει επίσης γνώση του ευρωπαϊκού γίγνεσθαι, η οποία απουσιάζει σήμερα σχεδόν ολοκληρωτικά από τα σχολικά προγράμματα των χωρών-μελών.
Μερικές ευρωπαϊκές χώρες, όπως και η ΕΕ, πειραματίζονται τα τελευταία χρόνια με διάφορες μορφές συμμετοχικής δημοκρατίας που δίνουν στον πολίτη τη δυνατότητα άμεσης παρέμβασης στα κοινά. Οι νέες τεχνολογίες προσφέρουν τα μέσα. Ένας ευρωπαϊκός δημόσιος χώρος, πολυεθνικός και πολύγλωσσος, δεν αποτελεί πλέον ουτοπία. Αντιθέτως, είναι η προϋπόθεση για να κτίσουμε όλοι μαζί το κοινό μας σπίτι στην Ευρώπη σε συνδυασμό με περισσότερες αποφάσεις στα ευρωπαϊκά συμβούλια που θα παίρνονται με πλειοψηφία.
Στη ζωή τα «πρέπει» δεν ταυτίζονται πάντα με τα «μπορώ». Οι αλλεπάλληλες κρίσεις των τελευταίων χρόνων ανέδειξαν την ανθεκτικότητα του ευρωπαϊκού οικοδομήματος, μάλλον αναπάντεχη για πολλούς. Ανθεκτική μεν η Ευρώπη, αλλά επίσης ευάλωτη και εξαρτημένη με διάφορους τρόπους. Σε μια εποχή που κυριαρχεί το εφήμερο και το ιδιωτικό, με βαθμιαία απαξίωση της Πολιτικής, άνοδο του λαϊκισμού και συχνά αδύναμες κυβερνήσεις που δεν έχουν καν την πολυτέλεια να σκεφτούν το αύριο πόσο μάλλον έξω από τα στενά τους σύνορα, πώς μεταφράζονται τα «πρέπει» σε ένα συλλογικό ευρωπαϊκό «θέλω» και «μπορώ»; Διόλου εύκολο. Αν όμως εγκαταλείψουμε την προσπάθεια, θα είναι σαν να δεχόμαστε την περιθωριοποίηση της Ευρώπης με ό,τι αυτή συνεπάγεται. Σε κρίσιμα ζητήματα, όπως στην εξωτερική πολιτική και την άμυνα, οι κοινωνίες μας είναι πιο μπροστά από τις πολιτικές ηγεσίες. Αυτό δείχνουν οι δημοσκοπήσεις. Συνεχίζουμε λοιπόν την προσπάθεια επειδή ξέρουμε τι διακυβεύεται.
(*) Ο Λουκάς Τσούκαλης είναι πρόεδρος του ΔΣ του ΕΛΙΑΜΕΠ, καθηγητής στη Sciences Po στο Παρίσι και ομότιμος καθηγητής στο ΕΚΠΑ. Το βιβλίο του, Η Ενηλικίωση της Ευρώπης, κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Αλεξάνδρεια.
(από kreport.gr)