Γεννήθηκε στην Αθήνα στις 10 Απριλίου 1935, με καταγωγή από την Αρκαδία. Φοίτησε στο 2ο Γυμνάσιο Αρρένων Αθηνών, και είχε συμμαθητές τον στιχουργό Λευτέρη Παπαδόπουλο, τον σκηνοθέτη Θόδωρο Αγγελόπουλο και τον ζωγράφο Αλέκο Φασιανό.
Από το 1982 μέχρι το 2002 υπήρξε τακτικός καθηγητής της φιλοσοφίας στο Πάντειο Πανεπιστήμιο Πολιτικών και Κοινωνικών Επιστημών της Αθήνας, αρχικά στο τότε ενιαίο Τμήμα Πολιτικής Επιστήμης και Διεθνών Σπουδών και μετά στο Τμήμα Διεθνών και Ευρωπαϊκών Σπουδών. Δίδαξε φιλοσοφική ορολογία, και μέθοδο, πολιτική φιλοσοφία και πολιτιστική διπλωματία. Επίσης έχει διδάξει ως επισκέπτης καθηγητής στα πανεπιστήμια Παρισιού, Γενεύης, Λωζάννης και Κρήτης.
Το βιβλίο του «Η ελευθερία του ήθους» θεωρείται ότι όρισε τον πυρήνα αυτού που αργότερα ονομάστηκε «νεορθοδοξία», ενώ πολλά από τα έργα του έχουν μεταφραστεί σε 10 τουλάχιστον ευρωπαϊκές γλώσσες.
Ήταν διδάκτωρ φιλοσοφίας του Πανεπιστημίου της Σορβόννης και της Θεολογικής Σχολής του Αριστοτελείου. Υπήρξε, επίσης, επίτιμος διδάκτορας του Πανεπιστημίου του Βελιγραδίου, του St. Vladimir’s Orthodox Seminary της Νέας Υόρκης, του ΕΚΠΑ και της Σχολής του Τιμίου Σταυρού της Βοστώνης.
Ήταν διευθυντής του περιοδικού «Σύνορο», που εξέδωσε δώδεκα τεύχη από το 1964 ως το 1967. Το δέκατο τρίτο θα μείνει ατύπωτο στο τυπογραφείο, όταν η ομάδα των ανθρώπων που το εξέδιδαν αποφασίζει στις 24 Απριλίου 1967, Μεγάλη Δευτέρα, να αναστείλει την έκδοσή του γιατί ο ελεύθερος λόγος είχε φιμωθεί μετά το πραξικόπημα της 21ης Απριλίου.
Ο Χρήστος Γιανναράς υπήρξε υπότροφος του γερμανικού Ιδρύματος Υποτροφιών «Alexander von Humboldt Stiftung». Ήταν εκλεγμένο μέλος της Εταιρείας Ελλήνων Συγγραφέων, καθώς επίσης και της Διεθνούς Ακαδημίας Ανθρωπιστικών Επιστημών (Academie International des Sciences Humaines) (Βρυξέλλες).
Αρθρογραφούσε για την κοινωνική και πολιτική επικαιρότητα μέσω τακτικής αρθρογραφίας στις εφημερίδες, «Το Βήμα», παλαιότερα, επί 13 χρόνια, ενώ από το 1993 αρθρογραφούσε στην εφημερίδα «Καθημερινή», ενώ, παράλληλα, είχε εμφανιστεί σε πολλές τηλεοπτικές και ραδιοφωνικές εκπομπές.
Ήταν παντρεμένος με την λαογράφο και εθνολόγο - συνεχίστρια του έργου της μεγάλης λαογράφου Αγγελικής Χατζημιχάλη - Τατιάνα Ιωάννου-Γιανναρά (1938-2008), με την οποία απέκτησαν δύο γιους, τον Σπύρο, συγγραφέα, και τον Τάσο Γιανναρά.
Στο αυτοβιογραφικό βιβλίο του «Τα καθ’ εαυτόν» (Αθήνα 1995), στην τελευταία παράγραφο γράφει ο Χρήστος Γιανναράς: «Ένα ολόκληρο βιβλίο για να καταθέσω μόνο μιαν ένδειξη δρομοδειχτική: τον πόθο μου. Θέλω τη στιγμή της τελευταίας μου πνοής να φύγω με τη λαχτάρα του γυρισμού στην πατρίδα. Με το τρελό καρδιοχτύπι μιας ερωτικής προσμονής. Αυτό μόνο».
Περίληψη της φιλοσοφικής οπτικής του Χρήστου Γιανναρά
Η απλούστερη παρουσίαση του έργου του συνίσταται στην κατηγοριοποίηση των κυριότερων μελετημάτων σύμφωνα με τους κλάδους της φιλοσοφίας που κυρίως αφορούν:
- οντολογία/μεταφυσική («Το Πρόσωπο και ο Έρως», «Οντολογία της Σχέσης», «Προτάσεις Κριτικής Οντολογίας»),
- γνωσιοθεωρία/επιστημολογία («Χάιντεγγερ και Αρεοπαγίτης», «το Ρητό και το Άρρητο»),
- ηθική φιλοσοφία («Η Ελευθερία του Ήθους»),
- φιλοσοφία της επιστήμης («Μετα-νεωτερική Μετα-φυσική»),
- φιλοσοφία της θρησκείας («Ενάντια στη Θρησκεία»),
- πολιτική και κοινωνική φιλοσοφία («Ορθός λόγος και κοινωνική πρακτική»), κλπ.
Η συνεισφορά του επεκτείνεται στην μελέτη της ιστορίας της σύγχρονης Ελλάδας («Ορθοδοξία και Δύση στην Νεώτερη Ελλάδα»), σε εισαγωγικές μελέτες για την ιστορία της φιλοσοφίας («Σχεδίασμα Εισαγωγής στην Φιλοσοφία») και άλλα. Ωστόσο, ο ίδιος ο Χ. Γιανναράς προσέφερε μια προσφορότερη διέξοδο στην «φιλοσοφική αυτοβιογραφία» του με τίτλο «Έξι Φιλοσοφικές Ζωγραφιές».
Η σημασία του αποφατισμού για τον Γιανναρά βοηθά στην προσέγγιση του έργου του. Ο Γιανναράς διέβλεψε στον αποφατισμό κάτι πολύ ευρύτερο από την via negativa: τη γνωσιοθεωρία του συνόλου ελληνικού πολιτισμού από τον Ηράκλειτο (με το απόσπασμα «καθ’ ότι αν κοινωνήσωμεν, αληθεύομεν, α δε αν ιδιάσωμεν, ψευδόμεθα») μέχρι τον Άγιο Γρηγόριο Παλαμά. Διέβλεψε μια επιστημολογική στάση που συνοψίζει ως την άρνηση να ταυτιστεί η κατανόηση των σημαινόντων με την γνώση των σημαινομένων, την άρνηση να εξαντληθεί η γνώση στην διατύπωσή της.
Αυτή η αποφατική γνωσιοθεωρία παραπέμπει το ενδεχόμενο κατ’ αλήθειαν ύπαρξης στο πεδίο των σχέσεων μεταξύ ετεροτήτων, σχέσεων που φανερώνουν το «έτερον» των ετεροτήτων, και όχι στο ατομικό επίπεδο. Σύμφωνα με τον Γιανναρά, ο προσφορώτερος όρος για την θέληση-για-σχέση όχι ως ιδιότητα του υποκειμένου, αλλά ως τρόπο υπάρξεως είναι ο «έρως» σύμφωνα με την ελληνική γλώσσα, σύμφωνα με τις πλατωνικές και αρεοπαγιτικές συγγραφές και τον Μάξιμο τον Ομολογητή.
Η λέξη «έρως» σηματοδοτεί την πρώτη από τις δύο σταθερές έννοιες της προσωποκεντρικής οντολογίας που προτείνει ο Γιανναράς, με την δεύτερη να είναι το «πρόσωπο». Ακολουθείται το περιεχόμενο που δίνουν στην λέξη «έρως» οι αρεοπαγιτικές συγγραφές, αυτό της αυθυπέρβασης, της εξόδου από το εγώ. «Έρωτα» δεν μπορεί να πραγματώσει το υποκείμενο όταν ορίζεται ως άτομο, δηλαδή ως αδιαφοροποίητη μονάδα ομοειδούς συνόλου που απλώς δεν επιδέχεται περαιτέρω τομή-διαίρεση-μερισμό. «Έρωτα» πραγματώνει το υποκείμενο μόνον ως «πρόσωπο», λέξη με απολύτως ιδιαίτερο νοηματικό περιεχόμενο. Η λέξη πρόσωπο συγκροτείται από την πρόθεση προς και το ουσιαστικό ωψ (γενική ωπός, που σημαίνει: όμμα, όψις) προκειμένου η σύνθετη λέξη πρόσωπο να προσδιορίσει αυτό που έχει την όψη στραμμένη προς κάποιον η κάτι, να προσδιορίσει το υπάρχειν-έναντι, την ύπαρξη ως αναφορά και σχέση. Δηλαδή, το να υπάρχει κανείς η κάτι μόνον ως-προς, μόνο αναφέροντας την ύπαρξή του, εξ-ιστάμενος από τη φυσική ομοείδεια, μόνο μετέχοντας σε σχέσεις. Το «πρόσωπο» ταυτίστηκε από τους πρώτους χριστιανικούς αιώνες με την υπόσταση, ήτοι την πραγματική ύπαρξη. Για την χρήση αυτών των όρων ως γενικών οντολογικών και ανθρωπολογικών κατηγοριών, ο Χρήστος Γιανναράς σημειώνει πως το γεγονός ότι η ταύτιση των όρων υπόσταση και πρόσωπο χρησιμοποιήθηκε αρχικά για τη λογική διασάφηση αναφορών της εκκλησιαστικής εμπειρίας δεν περιορίζει τη χρήση της ίδιας ταύτισης και στο πεδίο της ανθρωπολογίας, αρκεί να πληρούνται ζωτικής σημασίας κριτήρια.
Με τις συντεταγμένες του προσώπου, του έρωτα και της ετερότητας δομείται μια «οντολογία της σχέσης»: ο Γιανναράς παρατηρεί ότι η ετερότητα και πραγματοποιείται και γνωρίζεται πάντοτε αναφορικά, ως-προς-έτερον: είναι γεγονός και εμπειρία σχέσης. Σε αυτό το πλαίσιο κάνει λόγο για «οντολογία της σχέσης».
Σύμφωνα με τον Γιανναρά, η σχέση δεν είναι ποτέ στατική η δεδομένη, μα ένα δυναμικό γεγονός που συνεχώς κερδίζεται η χάνεται, κάτι που αποδεικνύεται μέσω εμπειρικών διαπιστώσεων. Γι’ αυτό, δεδομένου του αποφατικού χαρακτήρα της γνωσιοθεωρίας πάνω στην οποία βασίζονται οι προτάσεις οντολογικής ερμηνείας του υπαρκτού και πραγματικού υποκείμενες σε κριτική επαλήθευση η διάψευση, μια οντολογία της σχέσης δεν μπορεί παρά να είναι μια «κριτική οντολογία». Ο Γιανναράς ορίζει την «κριτική οντολογία» ως μια οντολογική πρόταση διαρκώς υποκείμενη σε εμπειρική επιβεβαίωση ή διάψευση από την κοινή, προσβάσιμη στον καθένα εμπειρία.
Στο έργο του Χρήστου Γιανναρά δίδεται ιδιαίτερη προσοχή στην ανάδειξη της φιλοσοφικής σημασίας της διάκρισης ουσίας-ενεργειών, δηλαδή των ενεργημάτων/πράξεων και της σχέσης τους με την υποστατική πραγματοποίηση της ουσίας. Την ανάδειξή τους την θεωρεί ο Γιανναράς πραγματικά θεμελιώδη: σημειώνει ότι μια οντολογία που αρνείται να διακρίνει τη φύση και την υπόσταση από της ενέργειες της φύσης τις υποστατικά εκφερόμενες, αυτοκαταδικάζεται σε έλλειμμα ρεαλισμού, διότι αυτοπαγιδεύεται στον χωρισμό και στην αυτονόμηση του νοείν από το είναι. Για τον Γιανναρά, οι ενέργειες φανερώνουν την ετερότητα του προσώπου στα ενεργήματά του, με προεξάρχον πεδίο το πεδίο της Τέχνης.
Βασική εργογραφία του Χρήστου Γιανναρά
- Χάιντεγκερ και Αρεοπαγίτης (1967)
- Η Ελευθερία του ήθους (1970, 1979)
- Το Οντολογικόν περιεχόμενον της θεολογικής εννοίας του προσώπου (1970)
- Η Μεταφυσική του σώματος (1971)
- Η μεταφυσική του σώματος-Σπουδή στον Ιωάννη της Κλίμακος, Δωδώνη, (1971)
- Ορθοδοξία και Δύση - Η Θεολογία στην Ελλάδα σήμερα (1972)
- Η απολογητική, Γρηγόρη, (2η) 1975
- Το πρόσωπο και ο έρωτας (1976)
- Αλήθεια και ενότητα της Εκκλησίας (1977)
- Σχεδίασμα Εισαγωγής στη Φιλοσοφία (τομ. Α΄ και Β΄ 1980-1981)
- Ορθός Λόγος και κοινωνική πρακτική (1984)
- Ερωτικών Αμφιλογία η περί λιβελλοπράγμονος μοναχού, Δόμος, 1989
- Το άθλημα του κατ' αλήθειαν βίου: η Θεομήτωρ ως όραμα και ως πράξη, Άθως, 1992
- Προτάσεις Κριτικής Οντολογίας, Δόμος, (3η) 1995
- Το πραγματικό και το φαντασιώδες στην Πολιτική Οικονομία, Δόμος, (2η) 1996
- Τα καθ’ εαυτόν, Ίκαρος, (3η) 1996
- Πείνα και δίψα, Γρηγόρη, (5η) 1997
- Αλήθεια και ενότητα της Εκκλησίας, Γρηγόρη, (2η) 1997
- Η κόκκινη πλατεία και ο θείος Αρθούρος, Δόμος, (5η) 1998
- Χάιντεγγερ και Αρεοπαγίτης, Δόμος, (4η) 1998
- Αόριστη Ελλάδα – Κοντσέρτο για δύο αποδημίες, Δόμος, (2η) 1999
- Το ρητό και τὸ άρρητο – Τα γλωσσικά όρια ρεαλισμού της μεταφυσικής, Ίκαρος, 1999
- Ορθός λόγος και κοινωνική πρακτική, Δόμος, (3η) 1999
- Καταφύγιο ιδεών-Μαρτυρία, Ίκαρος, (6η) 2001
- Το πρόσωπο και ο Έρως, Δόμος, (6η) 2001.
- Σχεδίασμα Εισαγωγής στη Φιλοσοφία, Δόμος, (5η) 2002
- Η απανθρωπιά του δικαιώματος, Δόμος, (3η) 2000
- Η ελευθερία του ήθους, Ίκαρος, (3η) 2002
- Αλφαβητάρι της πίστης, Δόμος, (13η) 2002
- Πολιτιστική Διπλωματία – Προθεωρία ελληνικού σχεδιασμού, Ίκαρος, (2η) 2003
- Σχόλιο στο Άσμα Ασμάτων, Δόμος, (6η) 2003
- Προφορική Αμεσότητα, IANOS 2003
- Οντολογία της σχέσης, Ίκαρος, 2004
- Μετανεωτερική Μεταφυσική, Δόμος, (2η) 2004
- Ορθοδοξία και Δύση στη Νεώτερη Ελλάδα, Δόμος, (5η) 2005.
- Ενάντια στη θρησκεία, Ίκαρος, 2006
- Το αίνιγμα του κακού, Ίκαρος, 2008
- `Εξι φιλοσοφικές ζωγραφιές, Ίκαρος, 2011
- Πείνα και Δίψα, IANOS, 2015
- Αόριστη Ελλάδα – Κοντσέρτο για δύο αποδημίες, IANOS, 2016
- Ολοκληρωτισμός αμφιπρόσωπος – Ι. Η Κόκκινη Πλατεία και ο θείος Αρθούρος, ΙΙ. Παθήματα χωρίς μαθήματα, IANOS, 2018
- Αντιπαλεύοντας το πολιτικό τίποτα, IANOS, 2019
- Πώς να ανατραπεί με κοινοβουλευτισμό η αναιδέστερη από τις ολιγαρχίες;, IANOS, 2020
Βλ. επίσης:
Άρθρο του δρ. Διονύσιου Σκλήρη:
Ο Χρήστος Γιανναράς ως πνευματικός πατέρας
Παρουσίαση βιβλίου:
Σχεδίασμα Εισαγωγής στη Φιλοσοφία – Χρήστος Γιανναράς
Και τα Video:
Χρ. Γιανναράς: Περιμένοντας την Ανάσταση
Η Ευρώπη γεννήθηκε από το Σχίσμα, Χρήστος Γιανναράς
Χρ. Γιανναράς: H Ελληνικότητα στην Τέχνη
«Αρχονταρίκι» (ET1 – 10-02-2002) – “Τρεις δρόμοι άρνησης”