Ας ξεκινήσουμε με τη διαμάχη για την υφαλοκρηπίδα του Αιγαίου. Ξεκίνησε το ’74 από το πετρέλαιο. Σήμερα ουδείς σκέφτεται να ψάξει για υδρογονάνθρακες στο Αιγαίο. Στις δεκαετίες που πέρασαν απεδείχθη ότι ο πραγματικός πλούτος του είναι το φυσικό του περιβάλλον (που φέρνει και τον τουρισμό). Στο Αιγαίο μεγαλύτερη σημασία από την υφαλοκρηπίδα έχει πλέον η οριοθέτηση της ΑΟΖ. Ο λόγος είναι τα θαλάσσια αιολικά πάρκα, δηλαδή το μέλλον στις ανανεώσιμες πηγές ενέργειας. Σήμερα μπορούν να χωροθετηθούν μόνον εντός των χωρικών υδάτων, στα 6 ν.μ. Ενα δάσος ανεμογεννητριών γύρω από τα νησιά θα προκαλεί σοβαρή οπτική όχληση. Τα πάρκα ανεμογεννητριών πρέπει να βρίσκονται πέραν των χωρικών υδάτων, στην ΑΟΖ, εκεί που μεγάλα αιολικά πεδία μένουν ανεκμετάλλευτα.
Η σημασία της υφαλοκρηπίδας παραμένει ισχυρή στην ανατολική Μεσόγειο, που δεν μας απασχολούσε ως θέμα το 1974. Αυτό θέτει μία νέα, εξαιρετικά σημαντική παράμετρο: εμπλέκονται άμεσα και τρίτα κράτη. Παράλληλα, οι προοπτικές για εκμετάλλευση δεν περιορίζονται μόνον στους υδρογονάνθρακες. Στον βυθό της ανατολικής Μεσογείου υπάρχουν πολύτιμα μέταλλα. Είναι θέμα χρόνου η τεχνολογία να καταστήσει εφικτή την εκμετάλλευσή τους. Επομένως, η ελληνοτουρκική διαμάχη για την υφαλοκρηπίδα δεν τελειώνει το 2050, οπότε θεωρητικά σταματά η χρήση υδρογονανθράκων στην παραγωγή ενέργειας. Θα συνεχιστεί για τα μεταλλεύματα του βυθού.
Σε αυτά τα 50 έτη η Τουρκία αυγάτισε τις διεκδικήσεις της. Μέχρι το 1978 είχε θέσει έξι θέματα (αποστρατιωτικοποίηση, οριοθέτηση υφαλοκρηπίδας, αύξηση χωρικών υδάτων, διαφορά εύρους χωρικών υδάτων και εναερίου χώρου, όρια FIR Αθηνών, όρια Ζώνης Ερευνας Διασώσεως). Από το 1996 και μετά προσέθεσε άλλα τρία θέματα (διεκδίκηση μικρών νησιών που δεν αναφέρονται ρητώς σε διεθνείς συνθήκες, τουρκολιβυκό μνημόνιο, απαίτηση για «επιστροφή» μεγάλων ελληνικών νησιών διότι η Ελλάδα παραβιάζει το καθεστώς αποστρατιωτικοποίησής τους).
Μεγάλες αλλαγές σημειώθηκαν και στους κανόνες του δικαίου της θάλασσας. Το 1974 υπήρχε μεγάλη ρευστότητα. Είχε μόλις αρχίσει τις εργασίες της η Τρίτη Συνδιάσκεψη του ΟΗΕ για το Δίκαιο της Θάλασσας που είχε αναλάβει να εκπονήσει ένα νέο σχετικό συμβατικό κείμενο. Κάποια κράτη είχαν χωρικά ύδατα 3 ν.μ. και κάποια άλλα 200 ν.μ. Ούτε ήταν σαφές εάν το δικαίωμα στην υφαλοκρηπίδα εξαρτάτο από το βάθος, από τη γεωμορφολογία του βυθού ή από την απόσταση από τις ακτές. Δεν υπήρχε ο θεσμός της ΑΟΖ.
Το 1982 τα κράτη κατέληξαν στη Σύμβαση για το Δίκαιο της Θάλασσας, που ετέθη εν ισχύι το 1994 με κατακλυσμιαίες συνέπειες. Καθιερώθηκε ο θεσμός της ΑΟΖ. Η αιγιαλίτιδα ζώνη των 12 ν.μ. κατέστη καθολικός κανόνας. Μοναδικό πλέον κριτήριο για να διεκδικήσει ένα κράτος δικαιώματα επί της υφαλοκρηπίδας του είναι η απόσταση από τις ακτές έως τα 200 ν.μ. Το πιο σημαντικό: οι κανόνες του εθιμικού δικαίου άρχισαν να συγκλίνουν με αυτούς της σύμβασης για το Δίκαιο της Θάλασσας. Σήμερα είναι περιορισμένης σημασίας το γεγονός ότι η Τουρκία δεν υπέγραψε τη Σύμβαση του 1982. Δεσμεύεται από τους εθιμικούς κανόνες του διεθνούς δικαίου, που πλέον έχουν περίπου το ίδιο περιεχόμενο.
Στην ασφάλεια του διεθνούς δικαίου έχει συμβάλει και η σχετική νομολογία. Το 1974 είχαμε μόνον μία υπόθεση δικαστικής οριοθέτησης υφαλοκρηπίδας. Το 2024 έχουμε περίπου 30 υποθέσεις θαλασσίων οριοθετήσεων από διεθνή δικαστήρια. Εχει δημιουργηθεί μεθοδολογία τριών σταδίων για θαλάσσιες οριοθετήσεις που ακολουθείται πιστά από όλα τα δικαστήρια. Είναι επίσης νομολογιακός κανόνας ότι τα νησιά κατ’ αρχήν δικαιούνται υφαλοκρηπίδας και ΑΟΖ. Μόνον σε ελάχιστες περιπτώσεις (και λόγω εξαιρετικών γεωγραφικών συνθηκών) τα δικαστήρια δεν έδωσαν δικαιώματα επί υφαλοκρηπίδας / ΑΟΖ σε κάποια πολύ μικρά και απομακρυσμένα νησιά (πάντα δίνουν όμως χωρικά ύδατα 12 ν.μ.). Το ερώτημα δεν είναι πλέον εάν τα νησιά έχουν υφαλοκρηπίδα / ΑΟΖ, αλλά πόση υφαλοκρηπίδα / ΑΟΖ έχουν.
Η χάραξη της εξωτερικής πολιτικής πρέπει να λαμβάνει υπόψη τα νέα δεδομένα. Η καθιέρωση εθιμικών κανόνων που εν πολλοίς ταυτίζονται με αυτούς της σύμβασης, η καθολική υιοθέτηση της αιγιαλίτιδας ζώνης των 12 ν.μ., η σχετική νομολογία για το δικαίωμα των νησιών σε υφαλοκρηπίδα /ΑΟΖ έχουν ενισχύσει κατά πολύ την ελληνική θέση, ενώ αντιθέτως έχουν καταστήσει πιο αδύναμη την τουρκική.
*Ο κ. Αγγελος Συρίγος είναι καθηγητής Διεθνούς Δικαίου και Εξωτερικής Πολιτικής, βουλευτής Ν.Δ. στην Α΄ Αθηνών.
(από την εφημερίδα "ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ")