Ασχέτως της πολιτικής αποχρώσεως των κομμάτων που ασκούσαν τη διακυβέρνηση, όλα συμφωνούσαν στο βασικό: το κατεξοχήν καθήκον τους ήταν η επέκταση και συντήρηση ενός ισχυρού κοινωνικού κράτους, χωρίς αυτό να εμποδίζει την ιδιοποίηση του περισσότερου πλούτου από την άρχουσα τάξη. Ολοι αντιλαμβάνονταν πόσο σημαντικό ήταν το κοινωνικό κράτος για την ομαλή και ανεμπόδιστη αναπαραγωγή του συστήματος. Η δημογραφική ευρωστία ήταν απτό αποτέλεσμα, αλλά ταυτόχρονα και αναγκαία συνθήκη, για την ανάπτυξη των κοινωνιών.
Αυτό έδωσε λαβή σε κάποιους διανοουμένους της Αριστεράς, όπως ο Νίκος Πουλαντζάς, να κάνουν λόγο για την «σχετική αυτονομία του κράτους». Ηθελαν να απομακρυνθούν από την μαρξιστική αντίληψη ότι το κράτος είναι βραχίονας επιβολής της κυριαρχίας μίας τάξης πάνω στην άλλη. Ο Πουλαντζάς (και άλλοι) έλεγαν πώς οι ταξικές συγκρούσεις έχουν μεταφερθεί στο εσωτερικό του κράτους και το κράτος μπορεί μέσω διοικητικών μηχανισμών του να ωθήσει τα πράγματα προς μια σοσιαλιστική κατεύθυνση. Αφελής η αντίληψη, αλλά στις αρχές της δεκαετίας του ’70 δεν ακουγόταν παράλογη. Στην Ελλάδα θυμίζω ότι μόλις βγαίναμε από τη δικτατορία και η κυβέρνηση Καραμανλή εκατηγορείτο για σοσιαλμανία.
Ποιός θα το έλεγε τότε ότι μέσα σε λίγα μόλις χρόνια τα πράγματα θα άλλαζαν άρδην. Η εγκατάλειψη του Χρυσού Κανόνα από τον Richard Nixon το 1971, η δραματική ανατίμηση του πετρελαίου μετά τον πόλεμο του Yom Kippur το 1973 και πάλι μετά το 1979 (με αφορμή την Ιρανική επανάσταση), και η δραστική μείωση των περιορισμών στην κίνηση των κεφαλαίων διεθνώς, εισήγαγε μια καινούρια εποχή. Αυτή η εποχή πήρε το όνομα νεοφιλελευθερισμός, με γνωστότερους εκπροσώπους την Margaret Thatcher και τον Ronald Reagan στον πολιτικό χώρο και μυριάδες εκφραστές στα media. Ο νεοφιλελευθερισμός είναι κατ’ ουσίαν η απόλυτη άρνηση του συλλογικού ή συναινετικού (consensual) τρόπου λειτουργίας των κρατών που ίσχυσε για την χρυσή 30ετία 1945-1975. Πρεσβεύει την επιβολή του οικονομικά ισχυρότερου πάνω στον αδύνατο, επιβολή που αν δεν μπορεί να γίνει κομψά και διακριτικά θα πρέπει να γίνει άγαρμπα και βίαια. Μάλιστα η βίαιη επιβολή, όπως εκφράστηκε για παράδειγμα στην καταστολή της δεύτερης απεργίας των ανθρακωρύχων στην Αγγλία το 1984-5, θεωρήθηκε ως αποκατάσταση της φυσικής τάξεως των πραγμάτων. Η βία έγινε η μαμμή της Ιστορίας για μια ακόμη φορά, εν προκειμένω στην αντίθετη κατεύθυνση απ’ ότι ήλπιζε ο Μαρξ...
Ο νεοφιλελευθερισμός έχει πρόγραμμα την απίσχνανση του δημοσίου χώρου και τη διεύρυνση του ιδιωτικού. Επιχειρήσεις κοινής ωφελείας, ενέργεια, τράπεζες εκποιούνται σε εξευτελιστικές τιμές και μεταμορφώνονται από υπηρέτες του κοινωνικού κράτους σε μεγεθυντές ιδιωτικού πλούτου. Το θέμα το έχω αναπτύξει σε προηγούμενα άρθρα και δεν θα επανέλθω. Αυτό που έχει σημασία να τονιστεί είναι ότι, μετά την τεχνητή ευφορία (δηλ. τα έκτακτα έσοδα) του αρχικού ξεπουλήματος, το συνολικό ΑΕΠ του υποδουλωμένου στον νεοφιλελευθερισμό κράτους μπαίνει σε τροχιά στασιμότητας. Τα εισοδήματα μένουν στάσιμα ή υποχωρούν, η απασχόληση καθαυτή είναι εξαιρετικά ανασφαλής (precarious), ο δανεισμός των νοικοκυριών ολοένα επιβαρύνεται, η παραγωγικότητα στη βιομηχανία παύει να αυξάνει. Οι παρασιτικές δραστηριότητες αποκτούν αίγλη και σηματοδοτούν κοινωνική «επιτυχία», με αποτέλεσμα οι φιλόδοξοι μαθητές να σπουδάζουν finance αντί να γίνουν μηχανικοί και να απασχοληθούν στην παραγωγή. Οι νέοι ισχυροί είναι τα funds που υπαγορεύουν τη θέλησή τους στις ευνουχισμένες κυβερνήσεις. Τα έγραψε και ο Draghi πρόσφατα και έκρουσε τον κώδωνα του κινδύνου για την Ευρώπη, αλλά τις αιτίες του κακού δεν τις επεσήμανε γιατί θα έπρεπε να μιλήσει για τον νεοφιλελευθερισμό.
Το κράτος, στις συνθήκες αυτές, εγκαταλείπει την προσχηματική ουδετερότητα και εμφανίζει όλη την ταξική του μεροληψία: Η παρακμή δεν θίγει όλους εξ ίσου αλλά μονομερώς τους αδύνατους. Κατά την έκφραση του αμερικανού οικονομολόγου Richard Wolff «Οι πλούσιοι και ισχυροί μετακυλίουν (offload) το κόστος της παρακμής στους αδύνατους» και το κράτος υλοποιεί την μετακύλιση. Η μετακύλιση αυτή γίνεται είτε άμεσα (π.χ. η τεκμαρτή φορολόγηση των ελευθέρων επαγγελματιών που νομοθετήθηκε πέρυσι επιβαρύνει μια μεγάλη ομάδα ως επί το πλείστον μικρομεσαίων εργαζόμενων) είτε έμμεσα (π.χ. μέσω του πληθωρισμού που θίγει δυσανάλογα τους μισθωτούς και ευνοεί τους κατόχους παγίων στοιχείων). Κι ας μην ισχυριστεί κανείς ότι ο πληθωρισμός είναι ατύχημα και όχι συνειδητή επιλογή. Η αύξηση του κόστους της ενέργειας, που συμβάλει κατά πολύ στον πληθωρισμό, είναι αποτέλεσμα συστηματικής εύνοιας συγκεκριμένων επιχειρηματικών σχεδίων που καλύπτονται υπό τον μανδύα της «πράσινης μετάβασης».
Αυτός είναι ο ρόλος του κράτους. Υπάρχουν δε και οι υπερεθνικοί θεσμοί (βλέπε Ευρωπαϊκή Επιτροπή) που, ως άλλη Ιερή Εξέταση, μετρούν το ζήλο των κυβερνήσεων και επιβάλλουν πρόστιμα σε όσες ολιγωρούν στην φτωχοποίηση των πληθυσμών τους. Η Γαλλία, για παράδειγμα, έχει ολιγωρήσει και απειλείται με πρόστιμα, αλλά ήδη ο Barnier σπεύδει να συμμορφωθεί.
Υπάρχουν βέβαια και κυβερνήσεις που έχουν αναλάβει το έργο της αναδιανομής υπέρ των ισχυρών με ενθουσιασμό, όπως η Ελληνική. Η κυβέρνησή μας μπορεί να συγκριθεί μόνο με την δεύτερη θητεία της Thatcher στον ιεραποστολικό της ζήλο. Οι κυβερνώντες είναι ανάλγητοι. Χωρίς σεβασμό για την ιστορία του ελληνικού λαού (και τόπου) επιδιώκουν μια ανακατασκευή του κατά τα πρότυπα που έχουν στο μυαλό τους. Ολη αυτή η λαίλαπα «μεταρρυθμίσεων» είναι εφαρμογή του shock doctrine στα καθ’ημάς, ένας λαός που πολυβολείται καθημερινά με νέα μέτρα δεν προλαβαίνει να αντιδράσει. Τις πληγές στο σώμα της Ελλάδος τις βλέπουμε ήδη, εκτρωματικές κατασκευές ξεφυτρώνουν και πληγώνουν το βλέμμα. Το δε κοινωνικό σώμα προσπαθεί να αμυνθεί εκ των ενόντων.
*Ανώτερο Διευθυντικό Στέλεχος μεγάλου Ελληνικού Ομίλου Επιχειρήσεων
(από την εφημερίδα "ΕΣΤΙΑ")