Μετά το τέλος του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου, ο Γερμανός φιλόσοφος Οσβαλντ Σπένγκλερ μίλησε πρώτος για τη γέννηση, την άνοδο, την παρακμή και το τέλος των πολιτισμών. Στο δίτομο πόνημά του «Η παρακμή της Δύσης» υποστήριξε πειστικά ότι ο δυτικός πολιτισμός έχει ήδη μπει σε πτωτική πορεία λόγω της απαρέγκλιτης προσήλωσής του στον υλισμό, στον ορθολογισμό και στον ατομικισμό. Παράλληλα, στηλίτευσε την αποχριστιανοποίηση και την εγκατάλειψη των παραδοσιακών αξιών. Τέλος, προέβλεψε ότι μετά το έτος 2000 θα ξεκινήσει μια μακρά περίοδος «Καισαρισμού», με υποχώρηση των δημοκρατικών θεσμών και την ανάδυση αυταρχικών ηγεσιών πριν από το αναπόφευκτο τέλος.
Πολύ αργότερα, τέλη της δεκαετίας του 1980, ο Αμερικανός ιστορικός Πολ Κένεντι εκπόνησε μια καλά τεκμηριωμένη μελέτη για την άνοδο και την πτώση των μεγάλων δυνάμεων από τον 15ο αιώνα και ύστερα. Η δική του επιχειρηματολογία επικεντρώθηκε κυρίως στη μείωση της οικονομικής ισχύος των μεγάλων δυνάμεων και στα προβλήματα που προκαλεί η στρατηγική υπερεπέκτασή τους σε μακρινές περιοχές. Ωστόσο το κλίμα κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του 1990 ήταν ιδιαίτερα αισιόδοξο και επέτρεπε εφησυχασμούς. Η Σοβιετική Ενωση είχε κατακερματιστεί σε δεκαπέντε ανεξάρτητες δημοκρατίες, η Κίνα είχε υιοθετήσει ένα καπιταλιστικό μοντέλο ανάπτυξης και τίποτα στον ορίζοντα δεν έδειχνε να απειλεί την ηγεμονία της Δύσης.
Πολλά πράγματα έχουν αλλάξει από τότε. Οι αιματηροί και πολυδάπανοι πόλεμοι στο Αφγανιστάν και στο Ιράκ φανέρωσαν τα όρια της αμερικανικής στρατιωτικής ισχύος. Περιφερειακές δυνάμεις εκμεταλλεύονται την απαγκίστρωση του δυτικού παράγοντα από τη Μέση Ανατολή για να προωθήσουν τα εθνικά τους συμφέροντα. Η ραγδαία άνοδος των ασιατικών οικονομιών μετατοπίζει το κέντρο βάρους της παγκόσμιας οικονομίας προς Ανατολάς. Η εκτίμηση του ΔΝΤ είναι ότι η μεγαλύτερη οικονομία στον κόσμο μετά το 2030 θα είναι η Κίνα με τρίτη την Ινδία, τέταρτη την Ιαπωνία και πέμπτη την Ινδονησία. Εξάλλου, η δημιουργία του οργανισμού BRICS και η απροθυμία πολλών μη δυτικών χωρών να επιβάλουν κυρώσεις εναντίον της Ρωσίας καταδεικνύουν την αλλαγή των συσχετισμών ισχύος. Εντούτοις, η σταδιακή παρακμή της Δύσης δεν οφείλεται μόνο στις ευρύτερες γεωπολιτικές και γεωοικονομικές συνθήκες.
Υπάρχει μια σειρά από εσωτερικούς παράγοντες που καθιστούν την Αμερική και την Ευρώπη περισσότερο διχασμένες, εσωστρεφείς και ανασφαλείς. Η πόλωση και η τοξικότητα έχουν υπονομεύσει το κύρος των πολιτικών θεσμών και επιταχύνουν την απονομιμοποίησή τους. Ως εκ τούτου, το ψυχολογικό χάσμα ανάμεσα στις πολιτικές ελίτ και σε συμπαγείς κοινωνικές ομάδες συνεχώς αυξάνεται. Ταυτόχρονα, η μαζική χρήση των μέσων κοινωνικής δικτύωσης έχει απορρυθμίσει την πολιτική και κοινωνική ζωή παντού στη Δύση. Ακόμη και η επικράτηση ιδεοληπτικών προσεγγίσεων για τις σχέσεις των δύο φύλων έχει προκαλέσει κοινωνικές εντάσεις που υπονομεύουν την ενότητα της εθνικής κοινότητας.
Στην πραγματικότητα, ο δυτικός κόσμος έχει προ πολλού απολέσει τo πνευματικό του σφρίγος και δεν κομίζει καμία πρόταση στην ανθρωπότητα για έναν ενάρετο βίο. Ο αχαλίνωτος καπιταλισμός αντιμετωπίζει τον άνθρωπο μόνον ως καταναλωτή και ενθαρρύνει την απληστία. Η κλιματική κρίση δεν είναι παρά ένα σύμπτωμα αυτής της προβληματικής κατάστασης. Η εμμονή στην τεχνολογική αυθυπέρβαση μας οδηγεί, για πρώτη φορά στην ιστορία του ανθρώπινου είδους, σε πλήρως αχαρτογράφητα νερά. Η τεχνητή νοημοσύνη μπαίνει πολύ γρήγορα στην καθημερινότητά μας, χωρίς ουσιαστικό έλεγχο και ηθικούς περιορισμούς. Οσο ειρωνικό και αν ακούγεται, ο μεγαλύτερος αντίπαλος της Δύσης είναι ο κακός εαυτός της.
Το εύλογο ερώτημα είναι αν η παρακμή του δυτικού κόσμου είναι αναστρέψιμη. Οι περισσότερες σοβαρές αναλύσεις συγκλίνουν στο ίδιο απαισιόδοξο συμπέρασμα. Με μια αντικειμενική ματιά, κανένας πολιτισμός μέχρι τώρα δεν κατόρθωσε να αποφύγει το τελευταίο στάδιο του κύκλου που περιέγραψε ο Σπένγκλερ. Γιατί η πορεία της Δύσης να έχει μια διαφορετική κατάληξη; Ο αντίλογος είναι ότι μερικοί πολιτισμοί δεν πεθαίνουν τελικά ποτέ, απλώς επιβιώνουν υπό μιαν άλλη μορφή. Χωρίς την Αρχαία Ελλάδα και τη Ρώμη δεν θα υπήρχε η Δύση. Τα πνευματικά επιτεύγματα ενός πολιτισμού δεν χάνονται οριστικά, αφού εμποτίζουν με ιδέες και αρχές άλλα πολιτισμικά σύνολα.
Δεν είναι εύκολο να πει κανείς σε λίγες γραμμές τι πρέπει να γίνει για να σταματήσει η πτωτική πορεία της Δύσης. Η σύναψη ενός νέου κοινωνικού συμβολαίου θα καταπραΰνει τις αγωνίες της μη προνομιούχου πλειονότητας, αλλά προφανώς δεν αρκεί. Χρειάζεται πίστη και αφοσίωση σε ξεχασμένα ιδανικά, τα οποία θα τιθασεύσουν την αυτοκαταστροφική της ροπή. Μια στροφή προς την ηθική και την πνευματικότητα θα συνεισφέρει στην επανανοηματοδότηση της ανθρώπινης ύπαρξης στη Δύση. Σε κάθε περίπτωση, τα λόγια του Μακαριωτάτου Αρχιεπισκόπου Αλβανίας Αναστασίου πρέπει να αποτελούν τον φάρο που θα μας καθοδηγεί από εδώ και πέρα: «Υπάρχει πολλή αδικία, πολλή απογοήτευση, πολλή διαφθορά. Η ευθύνη μας είναι να αντισταθούμε στην παρακμή».
*Ο κ. Μάνος Καραγιάννης είναι καθηγητής Διεθνών Σχέσεων στο Πανεπιστήμιο Μακεδονίας και Reader in International Security στο King’s College London.
(από την εφημερίδα "ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ")