Η τέφρα από τις εκρήξεις προκάλεσε έναν παρατεταμένο ηφαιστειακό χειμώνα, οι μέσες θερμοκρασίες από την Ευρώπη ως την Κίνα έπεσαν δραστικά, οι καλλιέργειες καταστράφηκαν και η ανθρωπότητα υπέφερε από λιμό για περισσότερο από έναν χρόνο. Εκείνην την εποχή ο αυτοκράτορας του Βυζαντίου Ιουστινιανός ήταν πολύ απασχολημένος με άλλες επείγουσες δραστηριότητες, όπως την εκστρατεία του στην Αφρική, την ανακατάληψη της Ρώμης από τους Γότθους και τον πόλεμο στον Βορρά με τους Φράγκους. Οι πόλεμοι είχαν ήδη γονατίσει την ήπειρο και τους κατοίκους της.
Παρ’ όλα αυτά, έβλεπε και εκείνος, όπως όλη η υφήλιος, τις «γαλαζωπές, αδύναμες ακτίνες του ήλιου», τις «σκιές των ανθρώπων να εξαφανίζονται», «έναν χειμώνα χωρίς καταιγίδες, μια άνοιξη χωρίς ηπιότητα και ένα καλοκαίρι χωρίς ζέστη», όπως περιέγραψαν την κατάσταση τα χρονικά της εποχής από την Ιρλανδία ως την Κίνα, σε όλον τον γνωστό κόσμο, δηλαδή.
Και, τελικά, την πείνα.
Είναι λίαν αμφίβολο εάν οι άνθρωποι ήξεραν την κοινή τους μοίρα τότε, πολλώ δε μάλλον εάν μπορούσαν να συνδέσουν την αλυσίδα των γεγονότων που τους οδήγησαν στο λιμό. Η ανθρωπότητα έζησε τον ορισμό του «φαινομένου της πεταλούδας», ή όπως το θέτουν, αναφερόμενοι στη δική μας εποχή, οι συγγραφείς Εντγκάρ Μορέν και Αν Μπριζίτ Κερν, μια «πολυκρίση».
Ο όρος αναφέρεται «στην ιδέα ότι όχι μόνο αντιμετωπίζουμε τη μια καταστροφή μετά την άλλη, αλλά ότι όλα αυτά συνδέονται μεταξύ τους, κάνοντας τα πράγματα ακόμα χειρότερα. Ο Ανταμ Τουζ, καθηγητής ιστορίας στο Πανεπιστήμιο Κολούμπια, ο οποίος υιοθέτησε τον όρο, είπε: «Στην πολυκρίση τα σοκ πιθανώς είναι ανόμοια, αλλά αλληλεπιδρούν έτσι ώστε το σύνολο να είναι ακόμη πιο συντριπτικό από το άθροισμα των επιμέρους κρίσεων».
Οι άνθρωποι το 536 μ.Χ αντιμετώπισαν έναν συνδυασμό ανθρωπογενών και φυσικών καταστροφών. Στις ημέρες μας συμβαίνει ακριβώς το ίδιο, με όλο και μεγαλύτερη συχνότητα και ένταση, αλλά με δύο διαφορές: Η πρώτη είναι ότι εμείς ξέρουμε τι μας συμβαίνει και η δεύτερη ότι οι ανθρωπογενείς καταστροφές είναι πλέον πολύ περισσότερες και μεγαλύτερες.
Ο ερευνητής Τόμας Χόμερ Ντίξον βάζει στην εξίσωση την παγκοσμιοποίηση: Ο κόσμος μας, εξηγεί στον Guardian, είναι δομημένος επάνω σε ένα σύστημα απόλυτης διασύνδεσης· όταν καταρρέει ένα τμήμα, συμπαρασύρει και τα υπόλοιπα.
Το κλίμα είναι ένα εξαιρετικό παράδειγμα. Η υπερθέρμανση του πλανήτη αυξάνει τον κίνδυνο πανδημιών, οι πανδημίες υπονομεύουν τις οικονομίες, οι ασταθείς οικονομίες τροφοδοτούν πολιτικές αναταραχές.
Για να το κάνει εικόνα, ο Χόμερ-Ντίξον χρησιμοποιεί ένα βίντεο με μετρονόμους. Ολοι ξεκινούν σε διαφορετικές χρονικές στιγμές, όμως καταλήγουν συγχρονισμένοι, καθώς ο ρυθμός κάθε ενός επηρεάζει σταδιακά τους υπόλοιπους. «Οι άνθρωποι βλέπουν τι συμβαίνει, αλλά δεν συνειδητοποιούν τις δυνάμεις που κάνουν τους μετρονόμους να συγχρονιστούν μεταξύ τους», λέει.
Αφού, όμως, ξέρουμε τα φαινόμενα και τις αλληλεπιδράσεις τους, γιατί δεν μπορούμε να δημιουργήσουμε ένα αποτελεσματικό σύστημα αντιμετώπισής τους; Διότι οι ειδικοί είναι «εγκλωβισμένοι» στις επιστήμες τους. Η κλιματική κρίση αναγκάζει τη μετανάστευση· η ξενοφοβία τροφοδοτεί την άνοδο της ακροδεξιάς στις χώρες υποδοχής· οι ακροδεξιές κυβερνήσεις υπονομεύουν την προστασία του περιβάλλοντος. οι φυσικές καταστροφές είναι πιο καταστροφικές. Και ο κύκλος συνεχίζεται. Ωστόσο, οι ειδικοί στη μετανάστευση μπορεί να μην είναι ειδικοί στην κλιματική κρίση και οι ειδικοί για το κλίμα μπορεί να έχουν περιορισμένη γνώση της γεωπολιτικής.
Το κλειδί για την αντιμετώπιση της «μεγάλης εικόνας» είναι η καλύτερη επικοινωνία μεταξύ των ειδικών, λέει στον Guardian ο Χόμερ Ντίξον. Ο ίδιος διευθύνει το Ινστιτούτο Cascade, το οποίο προωθεί «μια κοινότητα μελετητών, ειδικών, επιστημόνων και υπευθύνων χάραξης πολιτικής σε όλο τον κόσμο που χρησιμοποιούν την έννοια της πολυκρίσης με εποικοδομητικούς τρόπους».
Πριν φτάσουμε στη συνταγή, πρέπει να γίνει η ακριβής διάγνωση, επισημαίνει. Και για να γίνει η ακριβής διάγνωση, πρέπει να εξεταστούν όλες οι πλευρές του προβλήματος. Να αναγνωριστούν τα σημεία στα οποία αλληλεπιδρούν μεταξύ τους τα συστήματα που βρίσκονται υπό πίεση -το κλίμα, η γεωπολιτική, οι μεταφορές, κ.λπ. Αυτά τα σημεία θα δώσουν την απάντηση στο πώς μπορούμε να παρέμβουμε με τον μέγιστο δυνατό αντίκτυπο και το ελάχιστο δυνατό κόστος.
Οι ειδικοί στο Ινστιτούτο Cascade έχουν αναγνωρίσει ήδη ως βασικούς «μοχλούς» της πολυκρίσης, δύο ζητήματα: Την πόλωση και την κλιματική αλλαγή. Πώς μπορείς να παρέμβεις σε αυτά; Βελτιώνοντας τα σχολικά προγράμματα, απαντά ο Χόμερ Ντίξον, ώστε να βελτιωθεί η κατανόηση των μαθητών για την παραπληροφόρηση. Ή, επεκτείνοντας τη χρήση βαθιάς γεωθερμικής ενέργειας. Είναι φανερό ότι η αντιμετώπιση των προβλημάτων πρέπει να γίνει στη ρίζα τους. Δεν είναι εύκολο να πείσεις έναν ενήλικα ότι δεν πρέπει να «τρώει» τις θεωρίες συνωμοσίας αμάσητες, όμως μπορείς να διδάξεις τους πολύ νεότερους πώς να μην το κάνουν.
Στο polycrisis.org, παρατίθενται οι σκέψεις του Ινστιτούτου, όπως και οι απόψεις όσων στέκονται με κριτική διάθεση απέναντί του. Και το πού βρισκόμαστε σήμερα, το 2025, με μια εύθραυστη κατάπαυση του πυρός στη Γάζα, τον αντίκτυπο των πυρκαγιών στην Καλιφόρνια, τον Τραμπ να ανατρέπει την παγκόσμια τάξη, τους τριγμούς που θα προκαλέσει η φούσκα της ΤΝ και το ξέσπασμα της γρίπης των πτηνών.
Δεν συμφωνούν όλοι με τη θεωρία της πολυκρίσης. Ο ιστορικός Νιλ Φέργκιουσον έχει περιγράψει την κατάσταση ως «απλώς ιστορία εν τω γεννέσθαι». Ο πολιτικός επιστήμονας Ντάνιελ Ντρέζνερ κάνει λόγο για «υποθετικές αρνητικές επιδράσεις που μπορεί να μην υπάρχουν στην πραγματικότητα», ισχυριζόμενος ότι όταν οι κρίσεις επικαλύπτονται, το αποτέλεσμα μπορεί να μην είναι πάντα κακό. Κάποιοι άλλοι επισημαίνουν τις προηγούμενες κρίσεις ως απόδειξη ότι αυτό που βιώνουμε δεν είναι καινούργιο.
«Είμαστε τόσο πέρα από κάθε προηγούμενη ανθρώπινη εμπειρία που πολλές ελίτ δεν έχουν το γνωστικό πλαίσιο για να κατανοήσουν την κατάστασή μας», έγραψεο Χόμερ Ντίξον το 2023, όταν η πολυκρίση ετέθη προς συζήτηση στο Νταβός. «Αν δεν φοβάσαι πραγματικά αυτά που συμβαίνουν στον κόσμο, είσαι εγκεφαλικά νεκρός», λέει σήμερα.
Δεν αρνείται, όμως, ότι η πολυκρίση μπορεί να αποτελέσει εφαλτήριο για πραγματικές και θετικές αλλαγές. «Απονομιμοποιεί κατά κάποιο τρόπο τον υπάρχοντα τρόπο να διαχειριζόμαστε τα πράγματα, αλλά και τους υπάρχοντες “παίκτες” που έχουν κεκτημένα συμφέροντα και δεν θέλουν τίποτα να αλλάξει». Ο ίδιος βλέπει τον Ντόναλντ Τραμπ ως μια «απεχθή» φιγούρα, όμως σημειώνει ότι, «σαν οξύ» διαλύει τους κανόνες γύρω του. Αυτό δημιουργεί τον κίνδυνο καταστροφής, αλλά προσφέρει και ευκαιρίες να αλλάξει ο κόσμος προς το καλύτερο.
Πρόκειται για το τέλος του κόσμου; Ισως, αλλά αυτό δεν είναι απαραίτητα κακό. Μπορεί, απλώς, να είναι «το τέλος του κόσμου όπως τον ξέραμε». Κανείς δεν μπορεί να πει με βεβαιότητα ότι το παιχνίδι έχει τελειώσει, κυρίως επειδή δεν έχουμε μια προηγούμενη εμπειρία από το τέλος του κόσμου, ή έστω της ανθρωπότητας.
Ομως, ξέρουμε, τουλάχιστον το όνομα της ασθένειας. Σε αντίθεση με τους ανθρώπους το 536 μ.Χ. γνωρίζουμε τι μας συμβαίνει και σταδιακά κατανοούμε και το πώς να το θεραπεύσουμε. Το αν θα το κάνουμε, είναι μια άλλη υπόθεση.
Protagon.gr