Η Ευρώπη αυτό τον χειμώνα κρύωσε. Το εφιαλτικό σενάριο του 2006 επανελήφθη. Η Ρωσία, απαιτώντας την εξόφληση των χρεών της Ουκρανίας καθώς και την έγγραφη δέσμευση του Κιέβου στις νέες τιμές που καθόρισε για το εξαγόμενο φυσικό αέριο η μονοπωλιακή Γκάζπρομ, εμφανίσθηκε και πάλι σαν ο κακός γείτονας. Κόβοντας τις παροχές αερίου προς την Δύση. Εν τούτοις, η συμπεριφορά της Ρωσίας επιβάλλεται από τους κανόνες της αγοράς. Το αέριο είναι προιόν με σαφή εμπορική αξία. Κανένας δεν μπορεί να αρνηθεί στην Μόσχα, όπως δεν το κάνει για το πετρέλαιο σε Σαουδάραβες και στους φίλους τους στον ΟΠΕΚ, το δικαίωμα να ελπίζει να κερδίσει όσα μπορεί περισσότερα από την αξιοποίηση ενός πλουτοπαραγωγικού της προιόντος.
Η Δύση εξ άλλου είχε την δυνατότητα να προλάβει τις εξελίξεις και να στηρίξει έγκαιρα την Ουκρανία. Με την έγκριση του γιγαντιαίου για τα μέτρα της Ουκρανίας καινούργιου δανείου από το ΔΝΤ η ισορροπία θα μπορούσε να είχε αποκατασταθεί στα δημόσια οικονομικά της χώρας. Στην σχετική όμως εγκριτική απόφαση για το δάνειο αυτό υπήρχε ειδικός όρος που απαγόρευε την αξιοποίησή του για αποπληρωμή ενεργειακών χρεών η για την αγορά αντίστοιχων προιόντων!! Η κρίση λοιπόν ήταν αναπόφευκτη. Εφ’ όσον κυρίως η Ουκρανία αντιμετώπιζε σοβαρά οικονομικά αδιέξοδα.
Η ρήξη λοιπόν Ρωσίας – Ουκρανίας για το φυσικό αέριο έπαιξε σημαντικό ρόλο στην αφύπνιση της Δύσης. Με την αξιοποίηση του λεγόμενου «αποτελέσματος της επιδείξεως» (Demonstration Effect) οι ανησυχούντες στην Δύση (κυρίως Αμερικανοί, Βρετανοί και Γάλλοι) έκαναν τους υπόλοιπους ευρωπαίους να καταλάβουν τους κινδύνους μιάς εξάρτησης από μιά και μόνο πηγή ενέργειας. Και η πηγή αυτή βέβαια είναι η Ρωσία. Πλήν όμως πολλές εναλλακτικές λύσεις δεν υπάρχουν. Παρά την εκτεταμένη ρητορική από όλες τις πλευρές, η πραγματικότητα είναι λιγότερο περίπλοκη.
Η Ευρώπη δεν είναι εύκολο να βρεί εναλλακτικές ενεργειακές πηγές. Παρά τα λόγια και τις εξαγγελίες η Ρωσία αποτελεί τον κοντινότερο, τον πλέον αξιόπιστο και τον πιο σίγουρο προμηθευτή. Αέριο από την Βόρεια Θάλασσα λ.χ. δεν υπάρχει στις αναγκαίες ποσότητες ενώ η προμήθεια υγροποιημένου προυποθέτει πανάκριβες καινούργιες εγκαταστάσεις και συμφωνίες προμήθειας με χώρες των οποίων η παραγωγή δεν αυξάνεται. Το κόστος λοιπόν αναπόφευκτα θα είναι υψηλότερο και η προμήθεια σε μεγάλες ποσότητες προβληματική. Η Ρωσία από την άλλη πλευρά απειλεί πως θα αναζητήσει καινούργιους πελάτες – καταναλωτές. Ποιους όμως; Μοναχά η Κίνα αποτελεί μια σίγουρη εναλλακτική επιλογή. Αλλά είναι ανύπαρκτες οι υποδομές. Δίχως δρόμους και τελειωμένους αγωγούς ο προσανατολισμός προς την Κίνα είναι για τα προσεχή χρόνια τουλάχιστον ανέφικτος.
Υπάρχει όμως πρόβλημα με την ίδια την παραγωγή της Ρωσίας. Λόγω έλλειψης επενδύσεων η Γκάζπρομ προειδοποιεί πως σχετικά σύντομα η προμήθεια Ρωσικού αερίου πιθανότατα δεν θα είναι αρκετή για τις ανάγκες της ίδιας της Ρωσικής αγοράς. Κατά συνέπεια το κρίσιμο σημείο είναι οι διαθέσιμες μεγάλες ποσότητες από χώρες της Κεντρικής Ασίας. Το Τουρκμενιστάν, το Καζακστάν, το Ουζμπεκιστάν αλλά και το Αζερμπαιτζάν, αποτελούν σήμερα το μήλο της έριδος για τις ποσότητες αερίου που παράγει το υπέδαφός τους. Γι αυτό και οι διάφοροι αγωγοί που αναγγέλλονται και προγραμματίζονται (North Stream, South Stream, Blue Stream, προς την Κίνα κλπ) θα είναι βιώσιμοι μοναχά στην περίπτωση που η Ρωσία εξασφαλίσει τις απαραίτητες ποσότητες αερίου από τις χώρες αυτές.
Αλλά οι πιέσεις είναι πολλές και το διαθέσιμο αέριο δεν είναι ατέλειωτο. Η Γκάζπρομ έχει τις καλύτερες για την ώρα διαθέσιμες συμφωνίες, αλλά καινούργιοι αγωγοί χτίζονται η είναι στα σκαριά και ουδείς γνωρίζει τελικά προς ποια κατεύθυνση θα κατευθυνθεί το αέριο των χωρών αυτών. Η Δύση δεν έχει κατορθώσει ακόμη να πείσει το Τουρκμενιστάν λ.χ. να διαθέσει το περισσότερο από το αέριό του σε αγωγούς που θα κατευθύνονται προς τις χώρες της Ευρώπης παρακάμπτοντας την Ρωσία. Είναι χαρακτηριστικό πως ακόμη και ο Διευθύνων Σύμβουλος του υπό κατασκευή δυτικού αγωγού Ναμπούκο (με κατεύθυνση από Αζερμπαιτζάν και μέσω Τουρκίας σε Βουλγαρία, Αυστρία και μετά στην Ευρώπη) δήλωσε τον περασμένο Ιούνιο πως θα χρειασθεί και ο αγωγός αυτός να χρησιμοποιήσει αέριο από την Ρωσία για να είναι βιώσιμος. Ετσι, το αέριο που διακινεί η Γκάζπρομ εξακολουθεί να παίζει νευραλγικό ρόλο στην επάρκεια ενέργειας για τα νοικοκυριά της δυτικής Ευρώπης.
Η ενεργειακή ασφάλεια λοιπόν της δυτικής Ευρώπης αναγκαστικά είναι στενά δεμένη με την Ρωσία. Μόνο που οι χώρες που συνομολογούν συμφωνίες μαζί της οφείλουν να συνεργάζονται με τις υπόλοιπες ευρωπαικές χώρες, ώστε η Δύση να μην φαίνεται διασπασμένη και δίχως ενιαία γραμμή. Η τελευταία κίνηση της Ουκρανίας, που τελικά έπεσε στο κενό, αποδεικνύει του λόγου το ασφαλές. Το Κίεβο πίστεψε πως σε μια κλιμάκωση με την Μόσχα θα είχε την Ευρωπαική Ενωση στο πλευρό της. Οι ευρωπικές χώρες όμως εμφανίσθηκαν διασπασμένες με βάση τα επι μέρους συμφέροντα και συμφωνίες τους με την Μόσχα. Κι έτσι η Ουκρανία αναγκάσθηκε γρήγορα να υποχωρήσει.
Η έννοια της Ευρωπαικής ενιαίας στάσης δεν έχει το νόημα βέβαια της στήριξης χωρών που προκαλούν η δημιουργούν προβλήματα με την Ρωσία. Περισσότερο σχετίζεται με την αυξημένη διαπραγματευτική στάση απέναντι στην Ρωσία που όταν έχει το πάνω χέρι γίνεται αυταρχική και υπερβολικά απαιτητική. Στο ζήτημα των αγωγών πετρελαίου λ.χ. τα εγκαίνια του Μπουργκάς – Αλεξανδρούπολης έχουν γίνει τουλάχιστον έξη φορές. Αλλά αγωγός δεν έχει αρχίσει να χτίζεται. Οσον αφορά τους αγωγούς αερίου η χώρα μας πορεύεται προφανέστατα δίχως στρατηγική. Συμφωνεί σε διακηρύξεις δίχως διαπραγμάτευση και ξεκαθάρισμα κυρίως των ποσοτήτων που είναι δυνατόν να της δοθούν, από πού και με ποια τιμολογιακή πολιτική.
Αξίζει κάποιος να ανατρέξει στις σελίδες του βιβλίου του Παν. Γεννηματά, Ενέργεια και Πολιτική στη Νοτιοανατολική Ευρώπη και στον Κόσμο (Αθήνα 2008) για να διαπιστώσει τα προβλήματα προοπτικής και γενικότερου σχεδιασμού που αντιμετωπίζει η χώρα μας σε όλα αυτά τα ζητήματα. Η τελευταία κρίση του αερίου έκανε την Ευρώπη να συνειδητοποιήσει το πρόβλημα της ενεργειακής ασφάλειας. Φάνηκε όμως και πάλι πως ενώ η διπλωματία παίζει σημαντικό ρόλο σ’ αυτές τις εξελίξεις τελικά τα οικονομικά συμφέροντα είναι αυτά που έχουν τον τελικό λόγο. Και η Ρωσία και η Ουκρανία έχουν απόλυτη ανάγκη των εισοδημάτων που εξασφαλίζουν από την εξαγωγή και μεταφορά του αερίου προς την Ευρώπη. Εξ άλλου η Ρωσία ήταν πάντα αξιόπιστος προμηθευτής ενέργειας - ακόμα και στις χειρότερες ώρες του Ψυχρού Πολέμου. Ανεξάρτητα λοιπόν από διαφορές και σκοπιμότητες, η ροή του αερίου δύσκολα διακόπτεται. Χρειάζεται όμως σοβαρότητα και διαπραγματευτική αποφασιστικότητα ώστε το όφελος να είναι ουσιαστικό και, κατά το δυνατόν, μακροχρόνιο.