Παρουσιάζομε σήμερα ένα πολύ
ενδιαφέρον βιβλίο που έφθασε με καθυστέρηση εις χείρας μας. Πρόκειται για την
λαμπρή έκδοση των Πανεπιστημιακών Εκδόσεων Κρήτης της ογκώδους
μονογραφίας της κ. Μαρίας Γεωργιάδου υπό τον τίτλο: "Κωνσταντίνος
Καραθεοδωρή. Ενας μαθηματικός υπό την σκέπη της εξουσίας" (Ηράκλειο 2007,
σελ. 1157, ευρώ 45, δεμ.).
Το βιβλίο ευρίσκεται στα κεντρικά βιβλιοπωλεία και
στο πωλητήριο του Μορφωτικού Ιδρύματος της Εθνικής Τραπέζης στην οδόν Αμερικής.
Ο Κωνσταντίνος Στεφάνου
Καραθεοδωρή εγεννήθη στο Βερολίνο το 1873, όταν ο πατέρας του είχε διαπιστευθή
στην Γερμανική Αυτοκρατορία ως Α΄ Γραμματεύς της εκεί Οθωμανικής Πρεσβείας.
Απεβίωσε στο Μόναχο το 1950. Στην πορεία του βίου του έζησε όλες τις μεγάλες
αναστατώσεις της Ευρώπης κατά τον 20ο αιώνα και εγνώρισε από κοντά
πολλές από τις πολεμικές δοκιμασίες των δύο Μεγάλων Πολέμων. Κατήγετο από
οικογένεια Ελλήνων από την Ανατολική Θράκη που ανεδείχθη διαδοχικώς κατά τα έτη
μετά την Ελληνική Επανάσταση του 1821 και εντάσσεται στις λεγόμενες
«Νεοφαναριωτικές» οικογένειες. Οι Καραθεοδωρήδες δεν διέπρεψαν στο εμπόριο,
συνήθη ασχολία των Ελλήνων υπό την Οθωμανική κυριαρχία. Αντιθέτως ενετάγησαν
στο κοινωνικό κατεστημένο των μορφωμένων επιστημονικώς Ελλήνων, συχνά με
σπουδές στην Δυτική Ευρώπη, ιδίως ιατρικής, και υπηρέτησαν εφ’ όσον τούτο ήταν
εφικτό την Οθωμανική διοίκηση, τόσο ως Ηγεμόνες της Αυτονόμου Ηγεμονίας της
Σάμου, όσο και ως Γενικοί Διοικηταί της Κρήτης κατά την περίοδο των Κρητικών
Επαναστάσεων. Επίσης διετέλεσαν πρεσβευταί της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας σε
κράτη της Δυτικής Ευρώπης, μέλη του Συμβουλίου του Κράτους της Υψηλής Πύλης ή
της Γερουσίας της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Ηταν ταυτοχρόνως στενά συνδεδεμένοι
με το Οικουμενικό Πατριαρχείο και πιστοί και συνειδητοί Ορθόδοξοι Χριστιανοί,
με βαθυτάτη αίσθηση της Ελληνικότητός των. Απεδέχοντο όμως το γεγονός της
Οθωμανικής Κυριαρχίας μέχρι της στιγμής κατά την οποία είτε θα αλώνετο εκ των
ένδον η Οθωμανική Αυτοκρατορία και θα καθίστατο και πάλιν οικουμενικό Ορθόδοξο
Ελληνικό Κράτος είτε θα ελευθερώνοντο οι ελληνικές αλύτρωτες επαρχίες και θα
ενώνοντο με το μικρό ακόμη ελληνικό κράτος.
Ο πάππος του Καραθεοδωρή
Κωνσταντίνος ήταν ιατρός και έμπιστος του Σουλτάνου Μαχμούντ Β΄ και του γιού
του, Αβδούλ Μετζήτ. Κατά τον θάνατο αμφοτέρων ευτυχώς κατώρθωσε να διαφύγη από
τα Ανάκτορα δια μυστικών σηράγγων και διεσώθη από τον βέβαιο θάνατο δια
στραγγαλισμού υπό των ευνούχων. Ο πατέρας του μεγάλου μαθηματικού Στέφανος
εσπούδασε νομικά στο Βερολίνο περί τα μέσα του 19ου αιώνος υπό την
εποπτεία του Ιωάννου Αριστάρχη, Πρέσβεως της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας στην
Πρωσία και ειδικεύθηκε στο Διεθνές Δίκαιο της Ποταμοπλοϊας, σημαντικώτατο θέμα
των διεθνών οικονομικών και διπλωματικών σχέσεων. Ας σημειωθή ότι η ποταμοπλοϊα
του Δουνάβεως κατά την εποχή εκείνη και μέχρι του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου
εκυριαρχείτο υπό των Ελλήνων. Ο Στέφανος Καραθεοδωρή νυμφεύθηκε την Δέσποινα
Πετροκοκκίνου, γόνο της μεγάλης Χιακής ευγενούς οικογενείας, που είχε ιδιαίτερη
επίδοση στις επιχειρήσεις.
Ο μαθηματικός Κωνσταντίνος
Καραθεοδωρή έχασε την μητέρα του σε πολύ μικρή ηλικία (μόλις 6 ετών, ενώ η
αδελφή του Ιουλία ήτο 4 ετών) και εμεγάλωσε υπό την εποπτεία της γιαγιάς του,
μητέρας της Δέσποινας Πετροκοκκίνου-Καραθεοδωρή, στις Βρυξέλλες όπου ο πατέρας
του είχε εν τω μεταξύ τοποθετηθή ως Πρέσβυς της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Με
άλλους λόγους ο μικρός Κωνσταντίνος Καραθεοδωρή εμεγάλωσε σε κοσμοπολιτικό
περιβάλλον, ανά την Ευρώπη της Μπελ Επόκ, με έντονη όμως την έλλειψη της
μητρικής αγάπης. Από τα έτη της εγκυκλίου παιδείας εξεδηλώθη η αγάπη του για τα
μαθηματικά, μάθημα στο οποίο απέσπασε πολλά έπαθλα και βραβεία. Μετά το τέλος
των εγκυκλίων σπουδών ο Καραθεοδωρή εφοίτησε στην Στρατιωτική Σχολή των
Βρυξελλών που είχε συγκροτηθή και οργανωθή με πρότυπο την Ecole Polytechnique
των Παρισίων, σχολή καταρτίσεως αξιωματικών του Πυροβολικού και του Μηχανικού,
δηλαδή βασικώς σχολή μηχανικών. Κατά το αυτό πρότυπο συνεκροτήθη εν Ελλάδι η
Στρατιωτική Σχολή Ευελπίδων. Το επίπεδο των θετικών επιστημών στην Στρατιωτική
Σχολή των Βρυξελλών ήταν πολύ υψηλό και φαίνεται ότι ο Καραθεοδωρή απελάμβανε
τα μαθήματα πολλών καθηγητών του.
Επέλεξε το Σώμα του
Μηχανικού διότι στην οικογένειά του πολλοί είχαν αναδειχθή ως μηχανικοί
δημοσίων έργων κυρίως, αλλά και πολιτικοί μηχανικοί εντός των πλαισίων της
εξευρωπαϊζομένης κατά το δυνατόν Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Απεφοίτησε της
Σχολής το 1896, λίγο πριν εκσπάση ο Ελληνοτουρκικός Πόλεμος του 1897, και
παραλλήλως ολοκλήρωσε την σπουδή του στην Σχολή Εφαρμογής Μηχανικού του
Βελγίου. Η επάνοδος στην Κωνσταντινούπολη συνοδεύθηκε από την έναρξη της
επαγγελματικής δράσεώς του, διά της σχεδιάσεως του οδικού δικτύου της Σάμου.
Η σχέσις του με την
Οθωμανική Αυτοκρατορία διεσπάσθη όταν απελύθη της θέσεώς του ο πατέρας του κατά
το 1900, κατόπιν σκευωριών Τούρκων διπλωματικών. Από το θέρος του 1900, ο
Κωνσταντίνος Καραθεοδωρή άρχισε να σπουδάζη μαθηματικά στο Πανεπιστήμιο του
Βερολίνου και εν συνεχεία στο Πανεπιστήμιο του Γκαίτινγκεν. Φαίνεται ότι ο
Καραθεοδωρή κυριολεκτικώς «ερωτεύθηκε» από παιδί τα μαθηματικά. Και από της
στιγμής κατά την οποία απεφάσισε να ζήση εκτός της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και
να μην υπηρετήση το οθωμανικό Δημόσιο στον τομέα των δημοσίων έργων, επέλεξε να
ακολουθήση την αγάπη του για τα μαθηματικά των συναρτήσεων και του λογισμού των
μεταβολών. Ελαβε διδακτορικό δίπλωμα το 1904 από το Πανεπιστήμιο του
Γκαίτινγκεν και αμέσως εν συνεχεία εξεπόνησε διατριβή επί υφηγεσία που ενεκρίθη
το επόμενο έτος 1905. Αρχισε να διδάσκη μαθηματικά στην Βόννη το 1908 και το
1909 εξελέγη Τακτικός Καθηγητής των Ανωτέρων Μαθηματικών στο Πολυτεχνείο του
Αννοβέρου.
Ο χώρος ενός σημειώματος ως
το παρόν δεν επιτρέπει την ανάδειξη όλων των λεπτομερειών του βίου του Κωνσταντίνου
Καραθεοδωρή που αποκαλύπτονται από την λαμπρή και εξαντλητική μελέτη της κ.
Γεωργιάδη. Είναι προφανές ότι η ιδία γνωρίζει και μαθηματικά διότι έχει
προσεγγίσει το επιστημονικό έργο του βιογραφουμένου με κατανόηση και θαυμασμό,
καθώς αναφέρεται σε πολλές πλευρές αυτού που είτε συνέβαλαν κατά την εποχή του
στην διάνοιξη νέων οριζόντων στην επιστήμη του είτε πολύ βραδύτερα, μετά τον
θάνατό του, απετέλεσαν την βάση νέων δρόμων των Μαθηματικών. Είναι εντυπωσιακό
ότι το έργο του Καραθεοδωρή συνέβαλε σημαντικώτατα στην πρόοδο της
Κβαντομηχανικής και των Συναρτήσεων των Πραγματικών Μεταβλητών. Υπενθυμίζεται
ότι και ο Αϊνστάιν εβασίσθη εν πολλοίς στο έργο του Καραθεοδωρή για να
διατυπώση την θεωρία της σχετικότητος.
Το βιβλίο εξετάζει
λεπτομερώς την προσπάθεια του Καραθεοδωρή να ιδρυθή το Ιωνικό Πανεπιστήμιο στην
Σμύρνη, χωρίς όμως να τύχη της συνδρομής του ακαδημαϊκού κόσμου της Ελλάδος.
Κατά την καταστροφή του 1922 κατώρθωσε να διασώση το ήδη μεταφερθέν στην Σμύρνη
εποπτικό υλικό και τα βιβλία με ένα καϊκι και κίνδυνο της ζωής του. Μετέφερε το
υλικό αυτό στην Αθήνα και αργότερα αυτό εχρησιμοποιήθη για την ίδρυση του
Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης. Ο ίδιος είχε συνδεθή δια φιλίας με τον Ελευθέριο
Βενιζέλο από το 1895, όταν ευρέθη στα Χανιά για να επισκεφθή τον Αλέξανδρο
Καραθεοδωρή, Γενικό Διοικητή της Κρήτης. Και για να καταστή κατανοητή η εμπλοκή
των πολιτικών δεδομένων της εποχής εκείνης, ας σημειωθή ότι ενώ ο Καραθεοδωρή
ήταν βενιζελικός, η αδελφή του Ιουλία ήταν η σύζυγος του Γεωργίου Στρέιτ, εκ
των εγκρίτων στελεχών της αντιβενιζελικής παρατάξεως.
Ο Κωνσταντίνος Καραθεοδωρή
θέλησε να προσφέρη στην Ελλάδα τις υπηρεσίες του. Διωρίσθη κατά το 1920 (2
Ιουνίου), Καθηγητής Αναλυτικής και Ανωτέρας Γεωμετρίας στην Φυσικομαθηματική
Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών, όπου επαναδιωρίσθη και το 1922 μετά την
Καταστροφή της Σμύρνης. Επίσης το 1923 διωρίσθη Καθηγητής στο Πολυτεχνείο. Παρά
το γεγονός ότι οι παραδόσεις του εγίνοντο όσον το δυνατόν περισσότερο
απλοποιημένες για το κοινό των φοιτητών, που δεν διέθεταν τις γνώσεις για να
τον παρακολουθήσουν, δεν κατώρθωσε να επιβληθή κατά τα μαθήματά του. Οπως
σημειώνεται στο βιβλίο, αλλά όπως γνωρίζομε και από προσωπικές μαρτυρίες
ανθρώπων που τον είχαν ακούσει στο Πολυτεχνείο κατά το 1923, οι φοιτητές τον
αντεμετώπιζαν με αδιαφορία και συχνά με απρεπείς εκδηλώσεις, όπως οι γνωστές
«ποδοκρουσίες» επί των εδράνων των αμφιθεάτρων, ή με επιφωνήματα και
προσβλητικές εκφράσεις για την γνώση του της ελληνικής γλώσσης, γεγονός που
οδηγούσε τον μεγάλο μαθηματικό να εγκαταλείπη την αίθουσα. Ευρίσκετο σε πολύ
υψηλό επίπεδο για τα τότε ελληνικά δεδομένα. Εγκατέλειψε την Ελλάδα το 1923 και
εγκατεστάθη οριστικώς στην Γερμανία. Μετεκλήθη μόνον κατά το 1930 για να
συμβάλη στην οργάνωση των Ελληνικών Πανεπιστημίων και συνέβαλε μαζί με τον μεγάλο
νομικό Δημήτριο Παπούλια στην κατάρτιση του Νόμου του 1932 περί Πανεπιστημίου.
Στο βιβλίο αφιερώνεται
ικανός χώρος για την εξέταση της σχέσεως του Καραθεοδωρή προς το Καθεστώς του
Γ΄ Ράιχ στην Γερμανία. Πρέπει να σημειωθή ότι η ενεργός υπηρεσία του στην
Γερμανία έληξε το 1938, όταν εσυνταξιοδοτήθη. Βεβαίως όπως όλοι οι υπηρετούντες
υπεχρεώθη κατά το 1934 να δώση όρκο πίστεως στο νέο καθεστώς της Γερμανίας.
Αλλά παρά την προσπάθεια που κατεβλήθη για να δυσφημηθή ο μεγάλος Ελλην
Μαθηματικός, από το υπάρχον αρχειακό υλικό και τις μαρτυρίες μαθητών και
συναδέλφων του, αποδεικνύεται ότι ο Καραθεοδωρή όχι μόνον δεν συνετάγη προς το
Γ΄ Ράιχ, αλλά συνέδραμε και πολλούς Εβραίους συναδέλφους του να διαφύγουν και
να αποκατασταθούν εκτός Γερμανίας, χρησιμοποιώντας την αίγλη και την προβολή
του. Ας σημειωθή ότι η Ακαδημία Αθηνών εξέδωσε ειδικό ψήφισμα για να διακηρύξη
την πίστη του Καραθεοδωρή στην ελευθερία και την δημοκρατία και την προσήλωσή
του στην υπηρεσία της επιστήμης.
Για την κατανόηση της
προσωπικότητος του Καραθεοδωρή ας σημειωθούν δύο στοιχεία. Το πρώτο είναι ότι
εφύλαξε μετά μεγίστης προσοχής και διασώζεται ακόμη στα λείψανα της μεγάλης
βιβλιοθήκης του που προσφάτως ενετοπίσθη εν Γερμανία το πρώτο βραβείο που έλαβε
ως μαθητής για την επίδοσή του στα μαθηματικά: Ενα από τα βιβλία του Ιουλίου
Βερν. Το δεύτερο είναι ότι σε όλη την ζωή του ανεφέρετο στις μαθηματικές λύσεις
με λέξεις που αρμόζουν κυρίως για την αισθητική περιγραφή έργων τέχνης ή για
την έκφραση του θαυμασμού των ανδρών για τις γυναίκες: Τέτοιες λέξεις ήταν
«χάρις», «γοητεία», «κάλλος», «κομψότης». Ο έρωτάς του για την γλώσσα των
αριθμών και το επιλεκτικό ενδιαφέρον του για τα μαθηματικά θέματα εκφράζουν
προφανώς τον αισθητισμό του, αυτόν που τόσο βαναύσως προσέβαλλαν οι Ελληνες
φοιτητές εν τη απροσμετρήτω αγνοία των.
Το βιβλίο συμπληρώνεται από
πλουσιωτάτη βιβλιογραφία, χρονολόγιο του βίου του Καραθεοδωρή, καθώς και
πίνακες που καταδεικνύουν τα πρόσωπα με τα οποία συνεδέθη ο βιογραφούμενος εν
Ελλάδι, οι φοιτητές του, οι επιστημονικές επαφές του ανά τον κόσμο, αλλά και οι
πολιτικές, στρατιωτικές και εκκλησιαστικές επαφές του. Παρατίθενται και
δείγματα της αλληλογραφίας του με την αδελφή του. Επίσης πρέπει να υπογραμμισθή
ότι το βιβλίο είναι πλουσιώτατα εικονογραφημένο με φωτογραφίες, οι περισσότερες
των οποίων παρεχωρήθησαν στην συγγραφέα από την θυγατέρα του Καραθεοδωρή, κ.
Δέσποινα Ροδοπούλου-Καραθεοδωρή.
Τίτλος: "Κωνσταντίνος
Καραθεοδωρή. Ενας μαθηματικός υπό την σκέπη της εξουσίας"
Συγγραφέας: Μαρία Γεωργιάδου
Εκδοτικός οίκος: Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης
ISBN: 978-960-524-241-1
Χαρακτηριστικά: 17x24 εκ., σελ. 1164, σκληρόδετο
Έτος έκδοσης: 2007
Τίτλος πρωτοτύπου: "Constantin
Caratheodory, Mathematics and Politics in Turbulent Times",
Springer-Verlag, 2004
Εκδοτική σειρά:ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ
Λιανική τιμή: €45,00