Μέχρι πρό τινος, τα δεινά της Ελλάδος αποδίδονταν στην έλλειψη πολιτικής βούλησης. Σήμερα, η κατάρρευση της Νέας Δημοκρατίας αποδίδεται στην έλλειψη ιδεολογίας. Οι διαγνώσεις αυτές, αν και ορθές, δεν προωθούν αφ’ εαυτές την κατανόηση, ακόμη λιγότερο την επίλυση των προβλημάτων. Ούτε η πολιτική βούληση ούτε η ιδεολογία αποτελούν προϊόντα ή τεχνογνωσίες εισαγόμενες κατά βούληση. Εμφανίζονται όταν μιά ιδιαίτερη πολιτική προσωπικότητα συναντάται με κάποια ιστορική συγκυρία- όπως, επί παραδείγματι, ο Τσώρτσιλ με τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο.
Η ιδεολογική ανανέωση, είτε ακολουθεί είτε αποτρέπει επικείμενο κίνδυνο, επανανοηματοδοτεί τις συλλογικές προσπάθειες, εξασφαλίζει συνοχή και επιτρέπει στην κοινωνία να ξεπεράσει την κρίση και να προσαρμοστεί σε ένα νέο περιβάλλον. Συν τω χρόνω όμως η ιδεολογία φθείρεται, με αποτέλεσμα τα ατομικά, συντεχνιακά και άλλα μεμονωμένα συμφέροντα να διαβρώνουν την συλλογικότητα. Η αλλαγή των γενικότερων συνθηκών καθιστά την τρέχουσα ιδεολογία ξεπερασμένη. Ο συνδυασμός εσωτερικής και εξωτερικής αστοχίας οδηγεί σε νέο κύκλο κρίσεων, οι οποίες δημιουργούν την ανάγκη και τις προϋποθέσεις για ιδεολογική ανατροπή.
Οι συνεπαγόμενοι κραδασμοί αμβλύνονται όταν η ιδεολογική ανανέωση προετοιμάζεται μέσα από την πολιτική αντιπαράθεση. Αντίθετα, κοινωνίες με εμμονή στον δογματισμό και την ιδεολογική μονολιθικότητα υφίστανται ιδιαίτερα επώδυνα την εναλλαγή των ιδεολογικών προτύπων. Ο γαλλικός συντηρητισμός οδήγησε συχνά σε επαναστατικές εκρήξεις˙ οι Άγγλοι, χάρη στην ιδεολογική τους ευελιξία, απέφυγαν τις βίαιες ανατροπές.
Στην Ελλάδα η ιδεολογική αντιπαράθεση ακινητοποιήθηκε κατά την Δικτατορία, με καταστροφικές συνέπειες και για την Κύπρο. Η in extremis παρέμβαση του Κωνσταντίνου Καραμανλή ενδεχομένως απέτρεψε τα χειρότερα, δηλαδή ένα νέο Εμφύλιο. Ο «καραμανλισμός» ήταν ένα συγκροτημένο και συνεκτικό σύστημα, προσαρμοσμένο στις πολιτικές και γεωπολιτικές συνθήκες του τέλους του Ψυχρού Πολέμου. Με την σοσιαλιστική συνθηματολογία ο Ανδρέας Παπανδρέου κάλυψε την αδυναμία του να προβάλει εναλλακτική πρόταση. Στην πραγματικότητα ακολούθησε, με μικροαλλαγές, την καραμανλική γραμμή. Στόχος του δεν ήταν η ιδεολογική τομή, αλλά η εναλλαγή προσώπων και δικτύων στην εξουσία. Οι αριστερόστροφες τάσεις στο ΠΑΣΟΚ απωθήθηκαν στο περιθώριο του κινήματος. Στην Νέα Δημοκρατία, όταν επέστρεψε στην εξουσία, παρά την φιλελεύθερη συνθηματολογία, τα νεοφιλελεύθερα στελέχη είχαν ανάλογη τύχη με τους ακραιφνείς σοσιαλιστές του ΠΑΣΟΚ.
Επομένως, η Ελλάδα έζησε την τελευταία ιδεολογική ανανέωση το 1974. Παρά τις αντιπαραθέσεις και κάποιες διαφοροποιήσεις σε ύφος και ήθος, η ιδεολογική πορεία της Ελλάδας ως σήμερα ελάχιστα απέκλινε από τον Κωνσταντίνο Καραμανλή. Οι πολιτικές δυνάμεις, εντός ή εκτός εξουσίας, παρέμειναν σε παράλληλες τροχιές. Κανένα κόμμα δεν αμφισβήτησε τις καραμανλικές παρακαταθήκες: δημοκρατικό αντιμοναρχικό πολίτευμα, συμφιλίωση δεξιάς-αριστεράς, εθνική ανεξαρτησία, δυτικές πολιτικές δομές, ευρωπαϊκός προσανατολισμός, κρατισμός, «λαϊκή» οικονομική πολιτική.
Το ιδεολογικό αυτό κεφάλαιο έχει πλέον εξαντληθεί. Η Νέα Δημοκρατία ανάλωσε τα εναπομένοντα ιδεολογικά καύσιμα με τον Κώστα Καραμανλή, ο οποίος, λόγω ονόματος και προσωπικότητας, κατόρθωσε να εξ-αντλήσει τα τελευταία αποθέματα. Από πού θα αντλήσει ενέργεια η όποια μελλοντική ηγεσία για να επανακινητοποιήσει το κόμμα;
Με διαφορά φάσης, ανάλογη εξέλιξη αναμένει το ΠΑΣΟΚ, το οποίο κατέφυγε στον παπανδρεϊκό μύθο για να εξασφαλίσει ό,τι απομένει από την «σοσιαλιστική» εκδοχή/παραλλαγή του καραμανλισμού. Συνεκδοχικά, μετά από ένα πρώτο διάστημα ευφορίας, θα εξαντληθεί και θα ακινητοποιηθεί. Ο νέος πρωθυπουργός πρέπει να σπεύσει να αξιοποιήσει τους πρώτους μήνες της θητείας του.
Είναι σημαντικό να γίνει συνείδηση ότι το ιδεολογικό κενό δεν πληρούται αυτομάτως. Η ισχύς της καραμανλικής ιδεολογίας, μαζί με τα θετικά, είχε ως αρνητική συνέπεια να καθυστερήσει την δημιουργία εναλλακτικών προτάσεων. Το εθνικό ιδεολογικό consensus, απομονώνοντας και περιθωριοποιώντας όσους απέκλιναν, απονεύρωσε τον πολιτικό διάλογο.
Χρειάζεται πολύ θάρρος για να καλυφθεί ο απολεσθείς πολιτικός χρόνος. Προκαταλήψεις, στερεότυπα, παραδεδεγμένες αλήθειες και ταμπού πρέπει να αμφισβητηθούν και, ενδεχομένως, να ανατραπούν. Η πολιτική συζήτηση αρχίζει πάντα από μηδενική βάση, με αντιπαραθέσεις, ενδεχομένως και με εντάσεις. Η αναβολή εισάγει και τροφοδοτεί την βία, όπως επεκράτησε τον περασμένο Δεκέμβριο. Η ιδεολογική ανανέωση είναι επώδυνη διαδικασία. Θέλει «αρετήν και τόλμην», όπως και η Ελευθερία.
Ο κ. Γεώργιος-Στυλιανός Πρεβελάκης είναι Καθηγητής στη Σορβόννη και Senior Research Fellow στο Ελληνικό Παρατηρητήριο του LSE (χορηγία ΕΤΕ).
(Από την εφημερίδα ΕΣΤΙΑ, 13/10/2009)