Μεγάλη ερευνητική ομάδα Ευρωπαϊκών Πανεπιστημίων, στην οποία συμμετέχει και ο Τομέας Αστροφυσικής, Αστρονομίας και Μηχανικής του Πανεπιστημίου Αθηνών, έχει χρηματοδοτηθεί από τον Ευρωπαϊκό Οργανισμό Διαστήματος (ΕΟΔ, ESA) για την κατασκευή στο εργαστήριο και επίδειξη των δυνατοτήτων ενός πρωτοποριακού Στεμματογράφου για την παρατήρηση του Ηλιακού Στέμματος, δηλ., της εξωτερικής ατμόσφαιρας του Ηλιου.
Ο Στεμματογράφος θα αποτελεί το μοναδικό επιστημονικό όργανο της διαστημικής αποστολής PROBA 3 του ΕΟΔ, η οποία θα δοκιμάσει τις νέες τεχνικές και τεχνολογίες της πτήσης διαστημοπλοίων σε σχηματισμό. Tα δίδυμα διαστημόπλοια της αποστολής PROBA 3 θα απέχουν αναμεταξύ τους σταθερή απόσταση 150 μ. (με ακρίβεια λίγων εκατοστών) και θα περιφέρονται γύρω από τη Γη «κλειδωμένα» σχηματίζοντας έτσι ένα γιγαντιαίο Στεμματογράφο.
Το ηλιακό Στέμμα
Το ένα θα φέρει το τηλεσκόπιο, ανιχνευτές, ηλεκτρονικά, κ.λπ. τα οποία θα παρατηρούν το ηλιακό Στέμμα «κρυμμένα» μέσα στη σκιά της ηλιακής φωτόσφαιρας που θα δημιουργεί το δεύτερο διαστημόπλοιο, το οποίο θα χρησιμοποιείται σαν πέτασμα. Τα διαστημόπλοια του PROBA 3 προγραμματίζεται να τεθούν σε ελλειπτική τροχιά μεγάλης εκκεντρότητας, με περίγειο 800 km και απόγειο 71200 km (περίπου 10 ακτίνες της Γης), και περίοδο περιφοράς γύρω από τη Γη περί τη μια ημέρα. Αυτά τα διαστημόπλοια θα διασχίζουν καθημερινά τις ζώνες ακτινοβολίας van Allen, δηλ., τις θανατηφόρες περιοχές ακτινοβολίας που έχουν το σχήμα πελώριων δακτυλιδιών, η μία μέσα στο εσωτερικό της άλλης και περιέχουν ισχυρή ραδιενέργεια. Στην τροχιά τους θα υπάρχουν διαστήματα κατά τα οποία τα 2 διαστημόπλοια θα είναι τέλεια ευθυγραμμισμένα αναμεταξύ τους και με τον Ηλιο οπότε και θα είναι δυνατές οι στεμματογραφικές παρατηρήσεις.
Η ελληνική συμμετοχή
Η πρώτη φάση του προγράμματος κατασκευής στο εργαστήριο του πρώτου μοντέλου του Στεμματογράφου έχει ήδη αρχίσει στη Μασσαλία από τον Σεπτέμβριο του 2009 με τη συμμετοχή και Ελλήνων ερευνητών. Η δεύτερη φάση θα αρχίσει το 2010 με την κατασκευή του διαστημικού Στεμματογράφου. Αυτή η φάση αποτελεί συνεργασία πολλών διεθνών ερευνητικών ομάδων.
Στην ελληνική τεχνική ομάδα συμμετέχουν ερευνητές από τα Τμήματα Φυσικής και Πληροφορικής/Τηλεπικοινωνιών του Παν. Αθηνών και την Ελληνική Αεροπορική Βιομηχανία, οι οποίοι έχουν αναλάβει την κατασκευή της κεντρικής μονάδας μνήμης, ελέγχου και των άλλων ηλεκτρονικών του οργάνου. Στην ελληνική επιστημονική ομάδα συμμετέχουν ερευνητές των Πανεπιστημίων Αθηνών, Θεσσαλονίκης και Ιωαννίνων, του Ινστιτούτου Διαστημικών Εφαρμογών και Τηλεπισκόπησης του Εθνικού Αστεροσκοπείου Αθηνών, και του Κέντρου Ερευνών Αστρονομίας και Εφαρμοσμένων Μαθηματικών της Ακαδημίας Αθηνών καθώς και διακεκριμένοι Ελληνες ερευνητές ιδρυμάτων του εξωτερικού (ΗΒ, ΗΠΑ).
Οι μυστηριώδεις εκρήξεις
Στη ζωογόνο θερμοπυρηνική ενέργεια που παράγεται στο κέντρο του Ηλιου οφείλουμε την ύπαρξή μας εμείς και κάθε μορφή ζωής πάνω στη Γη. Συγχρόνως όμως αυτή η γιγαντιαία ενέργεια είναι και επικίνδυνη, τροφοδοτώντας την εκρηκτική ηλιακή δραστηριότητα. Απροειδοποίητες κολοσσιαίες εκρήξεις του ιονισμένου αερίου (πλάσματος) του Στέμματος μετατρέπουν το μεσοπλανητικό διάστημα σε χώρο αφιλόξενο στη ζωή και καταστρέφουν ευαίσθητα και πολυέξοδα όργανα υψηλής τεχνολογίας πάνω στις σύγχρονες διαστημοσυσκευές, ενώ επηρεάζουν το κλίμα μας, τις τηλεπικοινωνίες, τις γραμμές μεταφοράς ηλεκτρισμού, κ.λπ., στη Γη.
Παρόμοια φαινόμενα, πολύ μεγαλύτερης κλίμακας, που επικρατούν και σε μακρινότερους αστέρες, δημιουργούνται όταν αντίθετα μαγνητικά πεδία έρχονται σε επαφή, οπότε ισχυρά ηλεκτρικά ρεύματα προκαλούν τοπική/εκρηκτική θέρμανση του πλάσματος. Στις ηλιακές εκτινάξεις στεμματικού πλάσματος μέσα σε λίγα λεπτά δισεκατομμύρια τόνοι πλάσματος εκτοξεύονται στο μεσοπλανητικό διάστημα με ταχύτητα εκατομμυρίων χιλιομέτρων την ώρα. Οταν ο Ηλιος βρίσκεται στο μέγιστο της δραστηριότητάς του έχουμε αρκετές τέτοιες εκτινάξεις στεμματικού πλάσματος κάθε ημέρα, που επηρεάζουν σημαντικά τον λεγόμενο Διαστημικό Καιρό και τη Γη.
Από επιστημονική σκοπιά, ο Στεμματογράφος που θα τοποθετηθεί στο PROBA 3 στοχεύει στο να παρατηρήσει το ηλιακό Στέμμα στην απόσταση (1.03 - 3) ηλιακών ακτίνων από το ηλιακό κέντρο με διακριτική ικανότητα εφάμιλλη αυτής που παρατηρούμε το Στέμμα από τη Γη κατά τη διάρκεια των ολικών ηλιακών εκλείψεων. Οι κύριοι στόχοι του προγράμματος είναι η κατανόηση των φυσικών διεργασιών που συμβαίνουν στο ήρεμο Στέμμα και αφετέρου των φυσικών διεργασιών που οδηγούν στις ισχυρές Στεμματικές Εκτινάξεις Μάζας και συνακόλουθα στη δημιουργία του άστατου Διαστημικού Καιρού, με όλες τις συνέπειές του για τη Γη και το Διάστημα.
Ο Κανάρης Tσιγκανος είναι Καθηγητής Αστροφυσικής του Πανεπιστημίου Αθηνών, Προέδρου της Ελληνικής Αστρονομικής Εταιρείας.
(Aπό την εφημερίδα Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ, 12/12/2009)