Προς Έναν «Εμπαθητικό» Πολιτισμό

Η παγκόσμια οικονομία έχει διαλυθεί. Τα ορυκτά καύσιμα που έδωσαν ώθηση στη βιομηχανική επανάσταση εξαντλούνται και η υποδομή που κατασκευάστηκε με βάση αυτά διατηρείται μετά βίας. Ακόμα χειρότερα, δύο αιώνες εκπομπών διοξειδίου μας απειλούν με μια καταστροφική Κλιματική Αλλαγή.

Σαν να μην είναι αυτό αρκετό, αντιμετωπίζουμε μια μαζική απώλεια πίστης της κοινωνίας στους οικονομικούς και πολιτικούς θεσμούς. Παντού ο κόσμος είναι αγανακτισμένος και στρέφεται προς τους δρόμους.

Τι συμβαίνει στον κόσμο μας; Το ανθρώπινο είδος βρίσκεται σε μια ζώνη του λυκόφωτος ανάμεσα σε έναν αποθνήσκοντα πολιτισμό και έναν αναδυόμενο που προσπαθεί να σταθεί. Οι παλαιές ταυτότητες διαλύονται, τη στιγμή που οι νέες παραμένουν υπερβολικά ευαίσθητες για να τις αντιληφθεί κανείς. Προκειμένου να κατανοήσουμε την κατάσταση, πρέπει να αναρωτηθούμε ψύχραιμα: Τι είναι αυτό που σηματοδοτεί την θεμελιώδη αλλαγή στη φύση του πολιτισμού;

Τα μεγάλα κομβικά σημεία λαμβάνουν χώρα όταν νέα, πιο περίπλοκα καθεστώτα ενέργειας τέμνονται με επαναστάσεις στην επικοινωνία, αλλάζοντας έτσι θεμελιωδώς την ανθρώπινη συνείδηση στην πορεία. Αυτό συνέβη στα τέλη του 18^ου αιώνα, όταν ο άνθρακας και ο ατμός επέφεραν τη βιομηχανική εποχή. Ο Τύπος βελτιώθηκε σημαντικά και έγινε το μέσο για την διοργάνωση μυριάδων δραστηριοτήτων. Επίσης άλλαξε τις διασυνδέσεις του εγκεφάλου του ανθρώπου, οδηγώντας στη μεγάλη στροφή από τη θεολογική στην ιδεολογική συνείδηση. Οι φιλόσοφοι του διαφωτισμού – με ορισμένες εξαιρέσεις – ερεύνησαν την ψυχή και είδαν ένα λογικό πλάσμα, παθιασμένο με την αυτονομία και ορμώμενο από την επιθυμία απόκτησης πλούτου και περιουσίας.

Σήμερα, βρισκόμαστε στα πρόθυρα μιας νέας στροφής. Ο διαμοιρασμός της πληροφορίας και οι τεχνολογίες στις επικοινωνίες συμπίπτουν με τον διαμοιρασμό της ανανεώσιμης ενέργειας, δημιουργώντας τις υποδομές για την τρίτη βιομηχανική επανάσταση. Στα επόμενα 40 χρόνια, εκατομμύρια κτήρια θα δεχθούν βελτιώσεις ώστε να μπορούν να συλλέξουν την ενέργεια από το γύρω περιβάλλον, η οποία θα αποθηκεύεται με τη μορφή του υδρογόνου και κάθε υπερβάλλων ηλεκτρισμός θα διαμοιράζεται μέσω των υπερδικτύων, τα οποία θα διαχειρίζονται οι τεχνολογίες του Διαδικτύου. Οι άνθρωποι θα παράγουν τη δική τους ενέργεια, όπως τώρα δημιουργούν τις δικές τους πληροφορίες και με τον ίδιο τρόπο θα την μοιράζονται με εκατομμύρια άλλους.

Η νέα επανάσταση στις επικοινωνίες, όπως και ο προκάτοχός της, θα αλλάξει τον τρόπο σκέψης μας. Βρισκόμαστε στα πρώιμα στάδια της μεταμόρφωσης από την ιδεολογική συνείδηση στην συνείδηση της βιόσφαιρας. Οι επιστήμονες και το κοινό αναγνωρίζουν πως όλη η ζωή είναι αλληλοεξαρτώμενη. Ο ίδιος ο τρόπος ζωής μας αφήνει πίσω του ένα αποτύπωμα άνθρακα, επηρεάζοντας κάθε άλλο πλάσμα και την ίδια τη Γη.

Η νέα αυτή κατανόηση συμβαδίζει με τις ανακαλύψεις στην εξελικτική βιολογία και στην επιστήμη της νευρολογικής αντίληψης και της βρεφικής ανάπτυξης, οι οποίες αποκαλύπτουν πως οι άνθρωποι είναι βιολογικά προδιατεθειμένοι για την «εμπάθεια» (σημείωση μεταφραστή: ο συγγραφέας την εννοεί με την θετική της έννοια). Η φύση μας όπως φαίνεται δεν είναι λογική, αποστασιοποιημένη, επιθετική και ναρκισσιστική, όπως ισχυρίζονταν οι φιλόσοφοι του διαφωτισμού, αλλά στοργική, ιδιαίτερα κοινωνική, συνεργατική και αλληλοεξαρτώμενη. Ο Homo Sapiens δίνει τη θέση του στον Homo Empathicus.

Οι νέες ιδέες για την ανθρώπινη φύση θέτουν υπό αμφισβήτηση πολλά αξιώματα της κλασσικής οικονομικής θεωρίας. Ο Άνταμ Σμιθ πίστευε ότι η ανθρώπινη φύση ωθεί τους πολίτες να αναζητούν το ατομικό τους συμφέρον στην αγορά. Ο Γκάρετ Χαρντίν έγραψε μια αναγνωρισμένη έκθεση 40 χρόνια πριν, με τίτλο «Η Τραγωδία του Λαού», στην οποία ισχυριζόταν πως η συνεργασία σε κοινές προσπάθειες μοιραία αποτυγχάνει λόγω των ιδιοτελών ορμών που αναδύονται.

Αν αυτό αληθεύει, τότε πως εξηγούμε τα εκατοντάδες εκατομμύρια νέων ανθρώπων που μοιράζονται τη δημιουργικότητά τους σε συνεργατικές προσπάθειες όπως η Wikipedia και το Linux; Η γενιά της χιλιετηρίδας γιορτάζει τις κοινές αυτές προσπάθειες, αγνοώντας τον Χαρντίν. Επί χιλιετίες, η ιδέα της συνεργασίας για την προώθηση του συλλογικού συμφέροντος μέσω δικτύων συχνά υπερισχύει της ατομικής συμπεριφοράς στις αγορές.

Η γενιά αυτή αντιμετωπίζει όλο και περισσότερο την ευτυχία σε όρους ποιότητας ζωής, οδηγώντας σε μια θεμελιώδη επανεξέταση των δικαιωμάτων ιδιοκτησίας. Αντιλαμβανόμαστε την ιδιοκτησία ως το δικαίωμα να αποκλείουμε τους άλλους από κάτι. Αλλά η ιδιοκτησία σημαίνει επίσης την πρόσβαση σε κοινά αγαθά – το δικαίωμα να απολαμβάνει κάποιος το πάρκο ή την παραλία. Ο δεύτερος αυτός ορισμός είναι ιδιαίτερα σημαντικός σήμερα διότι η ποιότητα ζωής μπορεί να πραγματοποιηθεί μόνο συλλογικά – π.χ. στις αμόλυντες παραλίες και στις ασφαλείς κοινότητες. Στη νέα εποχή, το δικαίωμα να συμπεριληφθεί κανείς σε μια «πλήρη ζωή» - το δικαίωμα στην πρόσβαση δηλαδή – μετατρέπεται στη σημαντικότερη ιδιοκτησιακή αξία.

Η στροφή από το ατομικό συμφέρον σε μια εθνική αγορά προς το κοινό συμφέρον στην ενιαία βιόσφαιρα και η συνεπακόλουθη στροφή στην ιδιοκτησία διευκολύνουν μια μαζική επέκταση της «εμπαθητικής» συνείδησης.

Στις αρχές της βιομηχανικής επανάστασης, οι Αμερικανοί, χαρακτηρισμένοι από την ιδεολογική συνείδηση και την διακυβέρνηση του έθνους-κράτους, ταυτίστηκαν με τους υπόλοιπους Αμερικανούς. Το ίδιο και οι Βρετανοί με τους Βρετανούς, οι Κινέζοι με τους Κινέζους κτλ. Αυτό που απαιτείται τώρα, στα πρόθυρα της τρίτης βιομηχανικής επανάστασης, είναι ένα εμπαθητικό άλμα πέρα από τα εθνικά όρια στα όρια της βιόσφαιρας. Πρέπει να κατανοήσουμε το είδος μας ως μια παγκόσμια οικογένεια, η οποία ζει μέσα σε μια κοινή βιόσφαιρα, αν πρόκειται αυτό να επιζήσει και να ευδοκιμήσει.

(από τους Financial Times)