Αστική Αμνησία

Όταν ο Στέφανος Μάνος προσπάθησε να αναβαθμίσει το Κέντρο της Αθήνας συνάντησε οξύτατες αντιδράσεις από Δεξιά και Αριστερά. Τρεις δεκαετίες αργότερα, οι ιδιοκτήτες ακινήτων, οι ξενοδόχοι και οι καταστηματάρχες υφίστανται οικονομικές συνέπειες από την υποβάθμιση. Πολιτικοί, διανοούμενοι και ακτιβιστές από ποικίλες οργανώσεις εξεγείρονται για την κοινωνική εξαθλίωση και την γκετοποίηση. Σήμερα, Δεξιοί και Αριστεροί αναζητούν την πολιτική την οποία από κοινού καταπολέμησαν.

Το Κέντρο της Αθήνας είναι το πρόσωπο της Ελλάδος. Πριν ακόμη εκδηλωθεί η οικονομική κρίση, τα γεγονότα του Δεκεμβρίου 2008 προανήγγειλαν τα σημερινά βιούμενα. Οι συνέπειες, οι διαστάσεις και το νόημα της κρίσης του αθηναϊκού Κέντρου δεν περιορίζονται σε οικονομικές και κοινωνικές παραμέτρους. Αφορούν το μέλλον της ελληνικής κοινωνίας.

Δεν είναι, επομένως, επαρκές να προσεγγίζονται τα λεγόμενα «πολεοδομικά» ζητήματα ως απλώς τεχνικά. Ιδιαιτέρως όταν πρόκειται για νευραλγικά σημεία της πόλης, το Κέντρο, υπερτερεί η πολιτική διάσταση. Ο Κωνσταντίνος Δοξιάδης, σε μιά εποχή με κυριαρχούσα τεχνοκρατική σκέψη, αποκαλούσε την Αθήνα «Η Πρωτεύουσά μας».

Στο επίκεντρο της πολιτικής τοποθετούνται τα σύμβολα, οι μύθοι, οι ιδέες· όλα, δηλαδή, τα στοιχεία τα οποία μετατρέπουν το άναρχο δίκτυο των αντιφατικών συμφερόντων ατόμων, οικογενειών ή επί μέρους ομάδων σε συγκροτημένη συλλογική θέληση και αλληλεγγύη. Η ιδέα της ιστορικής συνεχείας του Ελληνισμού, η οποία οικοδόμησε Κράτος και Έθνος από την κατακερματισμένη μετα-οθωμανική ελλαδική κοινωνία, εδράζεται στην νεοκλασσική εικονογραφία: στην Εθνική Βιβλιοθήκη, στο Πανεπιστήμιο, στην Ακαδημία. Η επίμονη επίθεση στα κτίρια αυτά δηλώνει κινδύνους οι οποίοι ξεπερνούν κατά πολύ την απώλεια εμπορικών εισοδημάτων ή τις δυσκολίες ορισμένων κοινωνικών ομάδων.

Η πόλη δεν είναι μόνο κτίρια και υποδομές. Αποτελεί, επίσης, απόθεμα μνήμης, χάρη στην οποία εξασφαλίζεται η κοινωνική συνοχή, κυρίως σε καιρούς χαλεπούς, όπως ο παρών. Η επιτυχία των κοινωνιών σχετίζεται στενά με τον τρόπο που προστατεύεται, αξιοποιείται ή, αντιθέτως, καταστρέφεται το θεμελιακό αυτό πολιτικό κεφάλαιο. Ο όρος «πολεοκτονία» (urbicide), ο οποίος αναδύθηκε μέσα από την τραγωδία της Γιουγκοσλαβίας, δηλώνει την συνειδητή συστηματική καταστροφή του μνημειακού πλούτου της πόλης, με στόχο την διάλυση της κοινωνίας.

Η οικονομική επιτυχία μιας πόλης έχει άμεση σχέση με την διαχείριση της μνήμης. Η εικόνα της πόλης καθορίζει την τουριστική της ελκυστικότητα και επηρεάζει τις αποφάσεις για διεθνείς επενδύσεις. Η μνήμη λειτουργεί αποφασιστικά στην διαμόρφωση της εικόνας αυτής. Η Αθήνα είναι μοναδική, καθώς διαθέτει την Ακρόπολη. Όμως, όταν το παρελθόν δεν συνδυάζεται αρμονικά με το παρόν και το μέλλον της κοινωνίας, το κληρονομημένο αγαθό αποδίδει το ελάχιστο. Η μνήμη δεν είναι δεδομένη και στατική· αποτελεί μια συνεχή πρόκληση. Από την διεθνή εικόνα της Αθήνας στους Ολυμπιακούς Αγώνες του 2004, τι έχει επιβιώσει;

Εγείρονται νέα θεωρητικά ζητήματα, με άμεσες πρακτικές συνέπειες. Το Μουσείο της Πόλεως των Αθηνών και το αμερικανικό Πανεπιστήμιο Johns Hopkins, την επόμενη εβδομάδα, οργανώνουν διεθνές συνέδριο με θέμα: «Πολεοδομική Αναγέννηση – Αστική Σηματοδότηση: η Μνήμη Εφόδιο ή Εμπόδιο;», ως συμβολή στην συζήτηση αυτή.

Το ερώτημα φαίνεται εκ πρώτης όψεως ψευδοδίλημμα. Ποιός αμφισβητεί ότι η μνήμη αποτελεί εφόδιο για την Πόλη; Όμως, κατά τα μεταπολεμικά έτη, η Πολεοδομία θυσίασε συνειδητά την μνήμη στον βωμό της μηχανής. Οι παλαιές γειτονιές, οι γραφικοί δρόμοι και τα παραδοσιακά κτίρια αντιμετωπίστηκαν ως εμπόδια και κατεστράφησαν συστηματικά. Σήμερα, μολονότι οι θεωρητικές απόψεις της «Χάρτας των Αθηνών» έχουν αμφισβητηθεί, η εμπορική πολεοδομία επιβάλλει την Αμνησία.

Οι διεθνείς συγκρίσεις δείχνουν την σημασία της μνήμης στην επιτυχία των πόλεων. Το Παρίσι, το Λονδίνο, οι ιταλικές πόλεις ενσωματώνουν στο τοπίο τους ιστορία πολλών αιώνων. Οι πόλεις της Ανατολικής Μεσογείου, με μακρότερη ιστορία, δυσκολεύονται ανασταλτικά με την μνήμη προσωπικοτήτων, πολιτισμών και μνημείων. Ανεπεξέργαστες τραυματικές ιστορικές εμπειρίες, πληθυσμοί με περιορισμένο βάθος χρόνου στην ζωή της πόλης και άκριτη μεταφορά ξένων προτύπων συμβάλλουν στην αστική αμνησία.

Για την Αθήνα οι συνέπειες είναι ακόμη οικονομικές και κοινωνικές. Ενδέχεται να καταστούν εθνικές.