Η Αθήνα στα σημερινά όρια του Δήμου Αθηναίων αναπτύχθηκε, πολεοδομικά και στο πλαίσιο του φυσικού χαρακτήρα του σχεδιασμού, ως συμπαγής, οργανική πόλη με το κέντρο της (Ομόνοια-Σύνταγμα) και τις γύρω από αυτό γειτονιές, με μικτές χρήσεις γης που προσδίδουν τη ζωντάνια και την ποικιλία, καθώς και με αρμονική σχέση δομημένων και ελεύθερων χώρων της.
Στη συνέχεια, η πρωτεύουσα επεκτάθηκε χωρίς ευρύτερο σχεδιασμό στις γύρω από αυτή περιοχές, οι οποίες αποτελούν και τα προάστιά της, τα οποία πολυκατοικιοποιήθηκαν από τη δικτατορική κυβέρνηση. Από εκεί και πέρα και σε ολόκληρο το Νομό Αττικής κυριάρχησε κατά μεγάλο μέρος η αυθαίρετη δόμηση, με συνέπεια την ανατροπή της αρμονικής σχέσης πόλης - υπαίθρου. Ολα αυτά οδήγησαν τελικά στην «αθηνοποίηση» ολόκληρης της Αττικής (όραμα Σουφλιά: η Αθήνα των 8 εκατομμυρίων κατοίκων) διαμορφώνοντας το τερατούργημα που λέγεται πολεοδομικό συγκρότημα της Αθήνας.
Το τερατούργημα αυτό προέκυψε από τις πράξεις και παραλείψεις (άστοχες ή και καταστροφικές παρεμβάσεις, λάθη ή και αδιαφορία για την πόλη κ.λπ.) των πολιτικών τών εκάστοτε κυβερνήσεων, αλλά και των δημάρχων της πόλης, οι οποίοι χρησιμοποίησαν την Αθήνα ως μέσο για μεγαλύτερη πολιτική ανέλιξή τους. Ολοι αυτοί διαμόρφωσαν και εφάρμοσαν αποφάσεις και πολιτικές είτε με καταστροφικά αποτελέσματα είτε με ελάχιστη έως μηδαμινή επιτυχία. Μεγάλες αποφάσεις που να είχαν ένα σοβαρό αποτέλεσμα για την Αθήνα δεν υπήρξαν, αν εξαιρέσει κάποιος την ανάπλαση της Πλάκας ή έστω και την ενοποίηση των αρχαιολογικών χώρων της.
Ελάχιστοι πολιτικοί συνέδεσαν το πέρασμά τους από το αρμόδιο υπουργείο με κάποιο θετικό έργο για την Αθήνα. Ωστόσο, από ορισμένα ΜΜΕ προβάλλονται και προπαγανδίζονται ο Κ. Καραμανλής, ο Στ. Μάνος και ο Αντ. Τρίτσης ως τα πιο γνωστά πρόσωπα πολιτικών που έχουν συνδεθεί με την Αθήνα. Ομως, στην πραγματικότητα, η συμβολή και των πολιτικών αυτών στην ανάπτυξη της πόλης υπήρξε είτε καταστροφική είτε ασήμαντη, αλλά υπερτιμημένη. Ειδικότερα:
Ο Κ. Καραμανλής, γνωστός καταστροφέας της πόλης: διαίρεση σε τομείς και καθορισμός υψηλών συντελεστών δόμησης, οι οποίοι σε συνδυασμό με το θεσμό της αντιπαροχής και το συνεχές οικοδομικό σύστημα παραμορφώνουν τον πολεοδομικό ιστό της πόλης και εξαφανίζουν τις γειτονιές. Κατά το πρότυπο αυτό καταστρέφονται και οι περισσότερες επαρχιακές πόλεις.
Ο Στ. Μάνος ανέλαβε να μεταφέρει και να εφαρμόσει στον τομέα του πολεοδομικού σχεδιασμού τις γνωστές νεοφιλελεύθερες αντιλήψεις του. Μέσω του χωρισμού και της κατηγοριοποίησης των χρήσεων γης (εμπορευματοποίηση του χώρου) και με τη δημιουργία της μονολειτουργικής οικιστικής περιοχής προσπάθησε να επεκτείνει την υπάρχουσα πολυλειτουργική και συμπαγή πόλη της Αθήνας.
Ο Αντ. Τρίτσης, ικανός πολεοδόμος και πολιτικός, εμφανίζεται ως ο οραματιστής της πόλης. Ετσι προτείνει σπουδαίες αλλαγές για τον πολεοδομικό σχεδιασμό και ιδιαίτερα την επέκταση των ελληνικών πόλεων μέσω της Επιχείρησης Πολεοδομικής Ανασυγκρότησης, επαναφέροντας τις μικτές χρήσεις γης (πολυλειτουργικότητα) με τη μη θεσμοθέτηση της κατηγοριοποίησής τους. Γρήγορα όμως ο διάδοχός του, σοσιαλιστής με νεοφιλελεύθερες αντιλήψεις, θεσμοθετεί το 1985 την κατηγοριοποίηση των χρήσεων γης (επέκταση κατά ζώνες μιας κύριας χρήσης). Κύριος στόχος των δημάρχων πολιτικών ήταν όχι η φροντίδα για την Αθήνα, αλλά η μέσω της δημαρχίας προβολή και πολιτική ανέλιξή τους. Ετσι ορισμένοι δήμαρχοι (Εβερτ, Αβραμόπουλος, Μπακογιάννη κ.λπ.) πραγματοποίησαν ως πολιτικοί το στόχο τους, αλλά ως δήμαρχοι απέτυχαν ή μάλλον περιορίστηκαν σε μικροπαρεμβάσεις και έργα βιτρίνας (μικροαναπλάσεις, τοποθέτηση κάγκελων και πλακόστρωση ορισμένων κεντρικών πεζοδρομίων κ.λπ.).
Λόγω των καταστροφικών ή ατυχών παρεμβάσεων των αρμόδιων υπουργών στην πλειονότητά τους, διαμορφώθηκε το σημερινό τερατούργημα που λέγεται πολεοδομικό συγκρότημα της Αθήνας, το οποίο αποτελεί ένα πολύπλοκο και πολυσύνθετο φαινόμενο. Η αποτελεσματική αντιμετώπιση και η γενικότερη κοινωνική, οικονομική, περιβαλλοντική και πολιτισμική αναζωογόνηση της Αθήνας δεν μπορεί να πραγματοποιηθεί με αποσπασματικές παρεμβάσεις και έργα βιτρίνας. Χρειάζεται, στο πλαίσιο των απαιτήσεων της βιώσιμης ανάπτυξης, ένας ολοκληρωμένος σχεδιασμός που να μην περιορίζεται μόνο στη φυσική διάσταση του χώρου (θέση σε τάξη των δομήσιμων και ελεύθερων χώρων) αλλά να επεκτείνεται και στα οικονομικά και κοινωνικά προβλήματά της, όπως λ.χ. τη βελτίωση των υποδομών και των βασικών κοινωφελών εξυπηρετήσεων, την αρμονική αναδιάρθρωση των χρήσεων γης, αλλά και την αντιμετώπιση της ανεργίας, τη δημιουργία επαρκών ευκαιριών απασχόλησης, καθώς και την ενσωμάτωση των λειτουργιών και των κοινωνικών ομάδων στον αστικό ιστό, την καταπολέμηση του κοινωνικού διαχωρισμού, την αξιοποίηση των νέων τεχνολογιών, τη διατήρηση και ανάδειξη της πολιτιστικής κληρονομιάς κ.λπ. Αλλωστε η αειφορία, εκτός από τον περιβαλλοντικό, έχει και κοινωνικό χαρακτήρα.
Μόνο με τέτοια σύνθετη παρέμβαση μπορούν να επιλυθούν τα πολύπλοκα προβλήματα της Αθήνας. Τον τρόπο παρέμβασης αυτό έπρεπε να έχει στο νου της η σημερινή ηγεσία του ΥΠΕΚΑ και όχι την αντιγραφή του ουτοπικού και αποπροσανατολιστικού οράματος Τρίτση, δηλαδή την πεζοδρόμηση της οδού Πανεπιστημίου και των άλλων κεντρικών αρτηριών, που ως στόχο έχουν τον εντυπωσιασμό, τον αποπροσανατολισμό και τη δημιουργία ελπίδας ή ψευδαισθήσεων για την καλυτέρευση του περιβάλλοντος της Αθήνας. Ωραίες, πράγματι, οι φωτογραφίες και τα σχέδια που δημοσιεύθηκαν στα ΜΜΕ, αλλά με φωτογραφίες και πολύχρωμα σχέδια δεν βελτιώνεται η πόλη.
* Δικηγόρος, καθηγητής Θεσμών και Πολιτικής Χωροταξίας-Πολεοδομίας, μέλος του Συλλόγου Ελλήνων Πολεοδόμων και Χωροτακτών
(από την εφημερίδα "Ελευθεροτυπία", 29/6/2010)