Εκείνοι που ξεχνούν τη γεωγραφία δεν μπορούν ποτέ να τη νικήσουν.
Αυτό είναι το «μάντρα» του νέου βιβλίου του Ρόμπερτ Κάπλαν, «Η εκδίκηση
της γεωγραφίας. Τι μας λένε οι χάρτες για τις επερχόμενες συγκρούσεις
και τον αγώνα εναντίον της μοίρας». Κάθε κεφάλαιο αρχίζει με το διάβασμα
των χαρακτηριστικών μιας περιοχής με τον τρόπο που ένας χειρομάντης
διαβάζει τις γραμμές σε μια παλάμη: χαρτογραφώντας βουνά, ποτάμια και
πεδιάδες ως προσδιοριστικές παραμέτρους του πεπρωμένου.
Μόλις,
όμως, το κείμενο αρχίζει να στενάζει κάτω από το βάρος του γεωγραφικού
ντετερμινισμού, ο Κάπλαν αλλάζει σβέλτα το περπάτημά του υποστηρίζοντας
την πολύ πιο μετριοπαθή άποψη πως η γεωγραφία είναι ένα απαραίτητο
«φόντο» στο ανθρώπινο δράμα των ιδεών, της βούλησης και της τύχης.
Ξεχασμένοι διανοητές
Ο
Ρόμπερτ Κάπλαν, δημοσιογράφος, πολιτικός σχολιαστής και συγγραφέας που
οι αναλύσεις του έχουν επηρεάσει σημαντικά και έχουν προκαλέσει έντονες
συζητήσεις, κάνει αναφορές στο νέο του βιβλίο σε λίγο–πολύ ξεχασμένους
διανοητές του 19ου και των αρχών του 20ού αιώνα. Ανάμεσά τους ο Χάλφορντ
Μάκιντερ, του οποίου το άρθρο του 1904 «Ο γεωγραφικός άξονας της
Ιστορίας» υποστήριζε ότι ο έλεγχος του ευρασιατικού «πυρήνα» θα καθόριζε
τη μοίρα των αυτοκρατοριών. Παρομοίως, άλλοι αναλυτές στρατηγικής της
εποχής, όπως ο Αλφρεντ Θάγιερ Μάχαν και ο Νίκολας Σπάικμαν, μπορεί να
ευνοούσαν τη ναυτική ισχύ έναντι της υπερίσχυσης στην ξηρά, αλλά και
αυτοί περιέγραφαν την παγκόσμια ιστορία με όρους μιας αέναης σύγκρουσης
μεταξύ των δύο.
Πολλά από όσα πρότειναν οι συγγραφείς εκείνοι δεν
ακούγονται σήμερα «πολιτικώς ορθά» αλλά μάλλον ρατσιστικά και
ιμπεριαλιστικά. Οι θεωρίες του Μάκιντερ υιοθετήθηκαν (με στρεβλό τρόπο,
σύμφωνα με τον Ρ. Κάπλαν) από τους ναζί. Παρ’ όλ’ αυτά, οι θεωρητικοί
αυτοί της γεωστρατηγικής έβλεπαν πέρα από την τυπολατρική τελετουργία
της διπλωματίας και τις εδραιωμένες θεμιτές προσδοκίες, δίνοντας έμφαση
στον ωμό και διαρκή αγώνα για επιβίωση – φυλή εναντίον φυλής, εισβολείς
εναντίον κατοίκων.
Η καλύτερη ίσως δοκιμασία για την αξία των
θεωριών αυτών είναι η ποιότητα της γεωπολιτκής ανάλυσης, που κάνει στη
συνέχεια ο ίδιος ο Κάπλαν. Εφαρμόζει την προσέγγιση «πρώτα η γεωγραφία»
σε διαφορετικές περιοχές του κόσμου, εξάγοντας μια σειρά από προβλέψεις
που αμφισβητούν τη συμβατική σοφία. Για την Ευρώπη, βλέπει –σωστά κατά
τη γνώμη μου– ότι η Μεσόγειος θα γίνει και πάλι ένας «συνενωτής» της
νότιας Ευρώπης με τη βόρεια Αφρική όπως συνέβαινε στον αρχαίο κόσμο,
αντί να συνεχίσει να αποτελεί τη διαχωριστική γραμμή ανάμεσα σε πρώην
αποικιακές δυνάμεις και τις πρώην αποικίες τους.
Κινούμενος
ανατολικά, ο Κάπλαν βγάζει ένα συμπέρασμα για τη Ρωσία, που και πάλι
υπονομεύει τον ντετερμινισμό του τίτλου του βιβλίου του. Ο Βλαντιμίρ
Πούτιν και ο Ντμίτρι Μεντβέντεφ, γράφει, «δεν έχουν αναζωογονητικές
ιδέες να προσφέρουν, ούτε κάποια ιδεολογία: το μόνο τους πλεονέκτημα
είναι η γεωγραφία. Και αυτό δεν είναι αρκετό». Η γεωγραφία αυτή
«διαπνέει μια αέναα τεταμένη σχέση ανάμεσα στη Ρωσία και την Κίνα» ακόμα
κι αν η κοινή τους αφοσίωση στην αυταρχική διακυβέρνηση και την
επεκτατική προάσπιση της κυριαρχίας τους φέρνει κοντά τα δύο καθεστώτα.
Ωστόσο,
το δυτικό ημισφαίριο είναι εκείνο όπου το πλαίσιο ανάλυσης του Κάπλαν
δίνει τα πιο αναπάντεχα αποτελέσματα – ένα ασυνήθιστο αμάλγαμα Σάμιουελ
Χάντιγκτον και Φερνάν Μπροντέλ. «Η Αμερική, πιστεύω, θα αναδυθεί στη
διάρκεια του 21ου αιώνα σαν ένας πολυνησιακός–μιγαδικός πολιτισμός, με
προσανατολισμό από τα βόρεια προς τα νότια, από τον Καναδά στο Μεξικό,
και όχι από τα ανατολικά προς τα δυτικά, σαν ένα φυλετικά πιο
ανοιχτόχρωμο νησί στην εύκρατη ζώνη μεταξύ Ατλαντικού και Ειρηνικού».
Ο γύρος του κόσμου
Αυτός
ο γεωγραφικός γύρος του κόσμου στηρίζεται σε μεγάλο βαθμό στην αντίληψη
του 19ου αιώνα για το τι σημαίνει ένας χάρτης. Ο Κάπλαν τον ορίζει ως
τη «χωρική αναπαράσταση των διαιρέσεων της ανθρωπότητας», εννοώντας όχι
μόνο την αναπαράσταση των εδαφικών επικρατειών αλλά και της τοπογραφίας.
Βλέπει τον κόσμο σαν έναν ανάγλυφο χάρτη, προσδιορισμένο από τις
βουνοκορφές και τις κοιλάδες που αιχμαλωτίζουν τους πληθυσμούς, καθώς
και τις ανοιχτές πεδιάδες και τις υδάτινες διεξόδους που τους επιτρέπουν
να μετακινούνται. Η έμφαση που δίνει στις «διαιρέσεις» της ανθρωπότητας
είναι χαρακτηριστική, οδηγώντας άμεσα στην υιοθέτηση του «ρεαλισμού»
στην εξωτερική πολιτική.
Γιατί όμως ο αληθινός χάρτης να είναι
χάρτης του εδάφους παρά χάρτης των ανθρώπων; Τα social media και οι
μαζικές ροές δεδομένων μάς δίνουν τώρα τη δυνατότητα να βλέπουμε και να
αναπαριστούμε τις ανθρώπινες δοσοληψίες όσο ποτέ άλλοτε, χαρτογραφώντας
συναισθήματα, επιθυμίες, προσδοκίες και σχέσεις. Ανθρώπινους γαλαξίες
πυκνούς και περίπλοκους όπως τ’ αστέρια στον ουρανό.
Το αποτέλεσμα
θα είναι ένας νέος επιστημονικός κλάδος, η κοινωνιογραφία. Ο ίδιος ο
Κάπλαν περιγράφει τις μεγαλουπόλεις του 21ου αιώνα σαν τεράστια κάστρα
μοναχικής βιοπάλης, που δημιουργούν μια «νέα αστική γεωγραφία (…)
έντονης προσωπικής αγωνίας».
Ταυτόχρονα, θα αντιλαμβανόμαστε όλο
και περισσότερο πόσο υποκειμενικοί είναι οι φυσικοί χάρτες μας. Το
Google Earth καθιστά εφικτό για τους ανθρώπους να γίνουν οι ίδιοι
χαρτογράφοι, τοποθετώντας κυριολεκτικά τον εαυτό τους στον χάρτη. Ο Ρ.
Κάπλαν μπορεί να υποστηρίζει ότι τα ζωηρόχρωμα κομμάτια των κρατών στους
δισδιάστατους χάρτες συσκοτίζουν το κυρίαρχο ανάγλυφο της φύσης, αλλά
οι πολίτες έχουν τώρα τη δυνατότητα και το κίνητρο να συσκοτίσουν τις
«γραμμές» των κυβερνήσεών τους οροθετώντας τις δικές τους κοινότητες.
Τελικά,
η εκδίκηση της γεωγραφίας θα είναι εκδίκηση της ανθρώπινης όσο και της
φυσικής γεωγραφίας: ένας κόσμος που θα είναι όλο και περισσότερο, και
όλο και πιο δημοκρατικά, δικής μας κατασκευής.
Robert D. Caplan
The Revenge of Geography
What the Map Tells Us About Coming Conflicts and the Battle Against Fate
(Η εκδίκηση της γεωγραφίας. Τι μας λένε οι χάρτες για τις επερχόμενες συγκρούσεις και τον αγώνα εναντίον της μοίρας)
Εκδ. Random House, σελ. 402
ISBN-10: 1400069831
ISBN-13: 978-1400069835
(The New York Times/"Καθημερινή", 27/10/2012)