Ζακ Ελλύλ: Το Τεχνικό Σύστημα

Στο «Τεχνικό Σύστημα» (1977), ξεκινώντας από έναν ευρύτατο διάλογο με μια πληθώρα σημαντικών στοχαστών −από τον Μάμφορντ, τον Μπωντριγιάρ και τον Λεφέβρ έως τον Αρόν, τον Μακλούαν και τον Ντεμπόρ−, ο Ελλύλ καταδεικνύει διεξοδικά ότι σήμερα η Τεχνική έχει αναπτυχθεί όχι μόνο ποσοτικά, αλλά και ποιοτικά

Η Τεχνική, κυρίως μέσω της διασύνδεσης όλων των επιμέρους τεχνικών παραγόντων που επέτρεψε η πληροφορική, έχει μετασχηματιστεί σε Σύστημα. Οι συνέπειες αυτής της εξέλιξης για τον άνθρωπο είναι πολυάριθμες και ζωτικής σημασίας.

Απόσπασμα (2o κεφάλαιο) από το βιβλίο του Ζακ Ελλύλ, Το Τεχνικό Σύστημα, που μόλις κυκλοφόρησε σε μετάφραση-πρόλογο Γιάννη Δ. Ιωαννίδη (εκδ. ΑΛΗΣΤΟΥ ΜΝΗΜΗΣ):

« H τεχνική ως περιβάλλον

Ακόμη κι όταν η Τεχνική είναι αφηρημένη –για παράδειγμα, ως μέθοδος ή οργάνωση–, είναι πολύ περισσότερο διαμεσολάβηση παρά εργαλείο. Συνήθως αντιλαμβανόμαστε την Τεχνική σαν ένα μέσο δράσης που επιτρέπει στον άνθρωπο να κάνει ό,τι δεν μπορεί να κατορθώσει με τις δικές του δυνάμεις. Φυσικά αυτό είναι σωστό. Ωστόσο, είναι πολύ σημαντικότερο να αντιληφθούμε ότι αυτό το «μέσο» είναι μια διαμεσολάβηση μεταξύ ανθρώπου και φυσικού περιβάλλοντος, η οποία μπορεί να είναι τόσο παθητική όσο και ενεργητική (λ.χ. η ένδυση, η κατοικία, τα τεχνικά προϊόντα, είναι «κελύφη» που τοποθετούνται μεταξύ σώματος και φυσικού περιβάλλοντος).

Με αυτόν λοιπόν τον τρόπο, ο άνθρωπος δημιούργησε ένα σύνολο διαμεσολαβήσεων τριγύρω του. Όσο οι τεχνικές των παραδοσιακών κοινωνιών ήταν σποραδικές και αποσπασματικές, αποτελούσαν μεμονωμένες διαμεσολαβήσεις. Η κατάσταση άλλαξε με τον πολλαπλασιασμό των τεχνικών και την ανάπτυξη του τεχνικού φαινομένου. Τώρα, η διαμεσολάβηση χαρακτηρίζει ευθύς εξαρχής το τεχνικό αντικείμενο. […]

Λέγεται συχνά πως μέσω της εργασίας, το ανθρώπινο ον γίνεται διαμεσολαβητής μεταξύ Φύσης και ανθρώπινου είδους. Η τεχνική εργασία όμως δημιουργεί το μέγιστο δυνατό σύνολο διαμεσολαβήσεων που μπορεί να φανταστεί κανείς, διότι ενσωματώνει την εργασία και την κάνει να διαρκεί στον χρόνο. […] Αυτή η διαμεσολάβηση αποκλείει κάθε άλλη. Μεταξύ ανθρώπου και Φύσης δεν μπορούν να υπάρξουν πλέον άλλου είδους σχέσεις. Το πολύπλοκο, εύθραυστο, ποιητικό, μαγικό, μυθικό και συμβολικό σύνολο δεσμών, που είχε υφάνει υπομονετικά άνθρωπος, εξαφανίζεται. Υπάρχει μόνο η τεχνική διαμεσολάβηση, η οποία επικρατεί απόλυτα και ολοκληρωτικά. Έτσι, η Τεχνική σχηματίζει από τη μια μεριά ένα άρρηκτο «κέλυφος» και από την άλλη έναν γενικευμένο τρόπο παρέμβασης. Είναι αυτή καθαυτή ένα μέσο αλλά κι ένα σύμπαν μέσων – σύμπαν με την έννοια του «Universum»: αποκλειστικό και ολοκληρωτικό.

Το γεγονός αυτό φαίνεται και στις σχέσεις μεταξύ των ατόμων ή στη σχέση μεταξύ ατόμου και ομάδας. Ακόμη κι εδώ τα πάντα γίνονται τεχνικά. Οι ανθρώπινες σχέσεις δεν μπορούν πια να αφεθούν στην τύχη, ούτε να αποτελούν αντικείμενο της πείρας, της παράδοσης, των πολιτισμικών κωδίκων, του συμβολικού. Τα πάντα πρέπει να αποκαλύπτονται (ομαδική δυναμική, ψυχανάλυση, ψυχολογία του βάθους), να διαυγάζονται, και στη συνέχεια να μετασχηματίζονται σε εφαρμοσμένα τεχνικά σχήματα (παιδαγωγική, διανθρώπινες σχέσεις κλπ.), έτσι ώστε ο καθένας να συνεισφέρει τις δικές του επινοήσεις και ταυτόχρονα να παίζει άψογα το ρόλο που απαιτείται να παίξει: τότε και μόνο τότε ανταμείβεται πλήρως, ενώ και οι άλλοι ανταμείβονται από την συμμόρφωση του στην ομάδα.

Ο κώδικας έγινε τεχνικός. Ο Μπωντριγιάρ το περιέγραψε αυτό εξαιρετικά σε σχέση με το κοινωνείν. Μιλώντας για τα τηλεοπτικά παιχνίδια, δείχνει ότι εκπληρώνουν μια σημαντική λειτουργία, τη συμμετοχή. Όλοι παίρνουν αυτό που ήθελαν: ο παίχτης του τηλεπαιχνιδιού, την ικανοποίηση ότι τον έδειξε η τηλεόραση· οι τηλεθεατές, το αίσθημα ότι αποτελούν ένα σύνολο ανθρώπων που «βρίσκονται σε επαφή». Αυτό είναι το ζητούμενο: το κοινωνείν – ή μάλλον, αυτή τη μοντέρνα, αποστειρωμένη τεχνική μορφή του κοινωνείν, η «επικοινωνία».

Αυτό που χαρακτηρίζει την καταναλωτική κοινωνία δεν είναι η πολυθρήνητη απουσία τελετουργιών. Το ραδιοφωνικό παιχνίδι είναι μια τελετουργία, όπως ήταν η κυριακάτικη λειτουργία ή η θυσία στις πρωτόγονες κοινωνίες. Τώρα όμως το τελετουργικό κοινωνείν δεν τελείται μέσω του άρτου/σάρκας και του οίνου/αίματος. Τελείται μέσω των ΜΜΕ, τα οποία δεν είναι μόνο τα μηνύματα αλλά και ο τεχνικός εξοπλισμός που απαιτεί μια εκπομπή, ο σταθμός που εκπέμπει, το δίκτυο αναμετάδοσης, οι δέκτες και φυσικά οι παραγωγοί και το κοινό. Κοντολογίς: «Το κοινωνείν δεν τελείται πλέον μέσω ενός συμβολικού υπόβαθρου αλλά ενός τεχνικού υπόβαθρου – γι’ αυτό και είναι επικοινωνία».

Εδώ ο Μπωντριγιάρ κατέδειξε επακριβώς τη βαθύτερη διαμεσολαβητική πραγματικότητα της Τεχνικής: η Τεχνική είναι το υπόβαθρο του διανθρώπινου κοινωνείν. Όμως, αυτό το κοινωνείν δεν είναι πια συμβολικό. Έχει γίνει αποκλειστικά τεχνική επικοινωνία. Με αυτόν τον τρόπο, και επειδή ο άνθρωπος δεν μπορεί παρά να μετέχει σε ένα μοναδικό και συγκεντρωτικό μοντέλο διαμεσολάβησης που αποκλείει όλα τα άλλα, η Τεχνική έχει γίνει μεσολαβητής.

Μπορεί ασφαλώς να πει κανείς ότι έτσι συνέβαινε ανέκαθεν, ότι αυτό είναι η Τεχνική από την ίδια της τη φύση: ως μέσο και σύνολο μέσων, παίζει προφανώς τον ρόλο του μεσολαβητή· διαμεσολαβεί μεταξύ ανθρώπου και του αρχαϊκού περιβάλλοντός του. Τούτο όμως έχει τρεις σοβαρές συνέπειες. Η πρώτη είναι πως έχουμε να κάνουμε με μια αυτόνομη διαμεσολάβηση. Είναι πασίγνωστο ότι μεγαλύτερη σημασία δεν έχει τόσο η επιλογή μιας αξίας όσο η δυνατότητα διαμεσολάβησης μεταξύ της αξίας και του ατόμου ή του κοινωνικού σώματος. Σήμερα όμως δεν αναγνωρίζεται κανένας άλλος διαμεσολαβητής εκτός από την Τεχνική, η οποία είναι ξένη προς κάθε σύστημα αξιών. Ποιος άλλος διαμεσολαβητής θα μπορούσε λοιπόν να υπάρξει σήμερα, για να επιλέγαμε υπέρ ή κατά της Τεχνικής και να βρίσκαμε τα μέσα για να την υποτάξουμε; Ο άνθρωπος; Μα ποιος άνθρωπος; Εκείνος που έχει ενσωματωθεί στο Σύστημα; Μήπως το Κράτος; Μα και το Κράτος έχει γίνει πλέον τεχνικό. Ίσως ο λαός; Το σύνολο του έθνους; Ένας καλοδιατηρημένος μύθος ισχυρίζεται πως ο λαός πρέπει να παίρνει τις «μεγάλες αποφάσεις» και η Τεχνική να τις εκτελεί! Όμως, ο λαός ακολουθεί την πραγματικότητα με καθυστέρηση μισού αιώνα και δεν καταλαβαίνει το παραμικρό από τα πραγματικά προβλήματα που τίθενται! Οι λαϊκές αποφάσεις, αν και εφόσον είναι εφαρμόσιμες, θα μπορούσαν το πολύ να αναχαιτίσουν την τεχνική επέκταση, να διαταράξουν το Σύστημα και να προκαλέσουν μια οικονομικοκοινωνική οπισθοδρόμηση, την οποία ο ίδιος ο λαός δεν είναι καθόλου πρόθυμος να αποδεχτεί! Έτσι, η τεχνική διαμεσολάβηση αποκλείει κάθε άλλη, και το γεγονός αυτό απελευθερώνει την Τεχνική από τις επιθυμητές ή προσδοκώμενες αξίες.

Χωρίς αμφιβολία, έχουμε την εντύπωση ότι κάθε ανάπτυξη και κάθε προσανατολισμός της Τεχνικής γίνεται με τη συγκατάθεση του ανθρώπου, των μαζών, ή της κοινής γνώμης. Ας μην ξεχνάμε όμως ότι έχουμε να κάνουμε με έναν άνθρωπο που είναι ήδη ενσωματωμένος στο Σύστημα και στον οποίο ασκούνται πιέσεις, όχι μόνο από την υπάρχουσα πραγματικότητα αλλά και από την προβλεπόμενη και αναμενόμενη δυνατότητα.

Οι τεχνικές έχουν σήμερα τη δυνατότητα να διαπλάθουν την επιθυμία και σε αυτήν τη βάση διαμορφώνεται η κοινή γνώμη. Βεβαία, η κοινή γνώμη ασκεί με τη σειρά της πιέσεις, απαιτώντας να ικανοποιηθεί η επιθυμία της. Ένα μικρό παράδειγμα: όλες οι αναφορές των ειδημόνων συμφωνούν ότι τα τροχαία ατυχήματα οφείλονται κυρίως στην υπερβολική ταχύτητα. Φαίνεται λοιπόν πως θα μπορούσε να υπάρξει ένα πολύ απλό μέτρο για την αντιμετώπιση του προβλήματος: οι αυτοκινητοβιομηχανίες θα παράγουν αυτοκίνητα με κινητήρες περιορισμένης ισχύος. Αν οι κινητήρες δεν μπορούν από την κατασκευή τους να υπερβούν τα 110 χλμ/ώρα, τότε θα εκλείψει ένα μεγάλο μέρος των ατυχημάτων και οι διάφοροι σχετικοί νόμοι θα είναι περιττοί. Μόνο που κάτι τέτοιο μοιάζει αδιανόητο. Γιατί; Διότι από τη στιγμή που είναι τεχνικά εφικτό να κατασκευαστούν κινητήρες και αυτοκίνητα που τρέχουν με περισσότερο από 200 χλμ/ώρα, αυτή η τεχνική δυνατότητα ασκεί πίεση πάνω στο κοινό και προβάλλεται σαν ανάγκη (επειδή ο σύγχρονος άνθρωπος είναι ενσωματωμένος σε αυτό το περιβάλλον). Έτσι, η κοινή γνώμη απορρίπτει με τη σειρά της την κατασκευή κινητήρων περιορισμένης ισχύος και εμποδίζει την πραγμάτωση αυτής της δυνατότητας.

Θα νόμιζε λοιπόν κανείς πως η πίεση της κοινής γνώμης είναι αυτή που διαμεσολαβεί και διευθύνει τα πράγματα. Στην πραγματικότητα, η κοινή γνώμη παίζει αυτόν τον ρόλο αφού προηγουμένως έχει διαμορφωθεί, προσαρμοστεί και συμμορφωθεί με την τεχνική δυνατότητα. Η κοινή γνώμη δεν είναι ούτε ανεξάρτητη, ούτε αυτόνομη.

Δεύτερη συνέπεια: η διαμεσολάβηση από την Τεχνική είναι ουσιαστικά στείρα και αποστειρωτική, σε αντίθεση με όλα τα προηγούμενα συστήματα διαμεσολάβησης, τα οποία ήταν πολύσημα, αμφίσημα και απρόβλεπτα σε ό,τι αφορά τις εφαρμογές τους, ενώ ταυτόχρονα θεμελιώνονταν σε ένα πλούσιο και δημιουργικό ασυνείδητο. Η Τεχνική είναι μονοσήμαντη, επιφανειακή, αλλά σταθερή· η διαμεσολάβηση της είναι σαφής και προβλέψιμη, χωρίς παιχνίδι, χωρίς συγκινήσεις, χωρίς μνήμη και χωρίς πρόταγμα. Είναι ένα αποτελεσματικότατο μέσο το οποίο υποκαθιστά τις ποιητικές διαμεσολαβήσεις. Αποστειρώνει γύρω της όλα όσα ενδέχεται να διαταράξουν τον ψυχρό κόσμο της και παρέχει στον άνθρωπο ένα αποστειρωμένο σύμπαν, χωρίς μικρόβια αλλά και χωρίς γονιμοποιό σπέρμα.

Τέλος, τρίτη συνέπεια: η σχέση μεταξύ Τεχνικής και ανθρώπου είναι αδιαμεσολάβητη. Σήμερα, η κοινωνική και η ατομική συνείδηση διαμορφώνονται άμεσα από την παρουσία της Τεχνικής, από την πλήρη ενσωμάτωση του ανθρώπου σε αυτό το περιβάλλον. Δεν διαμεσολαβεί μεταξύ τους ο στοχασμός, για τον οποίο η Τεχνική θα ήταν απλώς ένα αντικείμενο, δεν διαμεσολαβεί η κουλτούρα. Το γεγονός ότι η σχέση του ανθρώπου προς την Τεχνική δεν διαμεσολαβείται σημαίνει πως η συνείδηση έχει γίνει πλέον αντανάκλαση του τεχνικού περιβάλλοντος. Αυτό θέλει να πει ο Μακλούαν με τον περίφημο ορισμό του «The medium is the message». «Το μέσον είναι το μήνυμα». Το μήνυμα που προσπαθεί να μεταδώσει ο άνθρωπος έχει γίνει καθαρή αντανάκλαση του Τεχνικού Συστήματος, των τεχνικών αντικειμένων· αντικατοπτρίζει εικόνες και Λόγους που δεν μπορούν να είναι τίποτε άλλο πέρα από τεχνικές εικόνες και Λόγοι περί Τεχνικής. Το Σύστημα κατακλύζει την ολότητα της εμπειρίας και της κοινωνικής πρακτικής. «Υπόδειγμα της κοινωνικής δράσης γίνεται το βλέμμα πάνω στο τεχνικό αντικείμενο, ένα βλέμμα παθητικό, το οποίο προσέχει μόνο τη λειτουργία, δεν ενδιαφέρεται παρά για τη δομή, και σαγηνεύεται από αυτό το ρηχό και διάφανο θέαμα». Κατ’ αυτόν τον τρόπο το διαμεσολαβητικό Τεχνικό Σύστημα γίνεται ο καθολικός διαμεσολαβητής που αποκλείει κάθε άλλη διαμεσολάβηση εκτός από τη δική του. Αυτό είναι το κορυφαίο στάδιο της αυτονομίας του.

πηγή: www .antifono .gr »

Τίτλος: Το Τεχνικό Σύστημα

Συγγραφέας: Ελλύλ Ζακ

Μετάφραση-πρόλογος: Γιάννης Δ. Ιωαννίδης

Εκδόσεις: Αλήστου Μνήμης

Έτος έκδοσης: 2012

Σχήμα:17 Χ 24

Σελίδες: 448

ISBN: 978-960-87756-4-0