Του Νικόλαου Λ.Γ. Λιναρδάτου
Μια φορά και έναν καιρό το ιταλικό τετράγωνο Βενετίας- Μιλάνου- Γένοβας- Φλωρεντίας ήταν μια περιοχή ακμαζουσών οικονομιών και μεγάλης ευημερίας. Ηταν την εποχή εκείνη (14ος-17ος αιώνας) η Ιταλία η πιο προηγμένη χώρα ολόκληρης της Ευρώπης.
Ειδικώς για τη Φλωρεντία ο διαπρεπής ιστορικός F. Braudel αναφέρει ότι «μια μακροσκελής αναφορά των Πέντε Σοφών (Cinque Savii) τον Ιανουάριο 1607 επισημαίνει ότι το καπιταλιστικό παιχνίδι, όπως θα λέγαμε, βρίσκεται στα χέρια των Φλωρεντινών». Και το χρυσό φιορίνι, το νόμισμα της πόλεως, ήταν το δολλάριο εκείνης της εποχής.
Είναι ενδεικτικό, και γι’ αυτό παρατίθεται, εκτενές απόσπασμα από περιγραφή του χρονικογράφου του 14ου αιώνα G. Villani:
«Στη Φλωρεντία τα αγόρια και τα κορίτσια που διδάσκονταν την ανάγνωση αριθμούσαν περί τις 8 με 10 χιλιάδες, τα παιδιά που διδάσκονταν το αβάκιο και τον αλγόριθμο έφθαναν τα 1.000 με 1.200, ενώ αυτά που διδάσκονταν γραμματική και λογική, σε 4 μεγάλα σχολεία, τα 550 με 660 (...).
Τα εργαστήρια της Arte della Lana (συντεχνία των εμπόρων του μαλλιού) ήταν 200 ή και περισσότερα και κατασκεύαζαν 70.000 με 80.000 κομμάτια, η αξία των οποίων ξεπερνούσε τα 1.200.000 χρυσά φιορίνια. Και πάνω από το 1/3 του ποσού αυτού παρέμενε στην πόλη για μισθοδοσία των εργατών... Και από αυτήν τη δουλειά ζούσαν πάνω από 30.000 άτομα...
Οι τράπεζες ήταν περίπου 80 (...). Οι γιατροί και οι χειρουργοί περίπου 60 (...). Υπήρχαν 146 αρτοποιεία (...). Κάθε χρόνο η πόλη κατανάλωνε περίπου 4.000 βόδια και μοσχάρια (...). Κατά τον μήνα Ιούλιο 4.000 φορτία πεπονιών μπήκαν από την πύλη San Friano».
Στα μέσα του 14ου αιώνα η Φλωρεντία είχε πληθυσμό 90.000 ατόμων περίπου, από τα οποία 23.000 παιδιά. Αρα με βάση τους αριθμούς των μαθητών, που αναφέρει ο Villani, άνω του 40% των παιδιών πήγαιναν σχολείο.
Αλλες ενδεικτικές και διασκεδαστικές πληροφορίες για τη ζωή στην τότε Φλωρεντία: Από τους ασχολουμένους στα πλεκτήρια, οι εργάτριες αποτελούσαν το 1627 το 83%. Από τις οικογένειες της πόλεως το 1551 5% απασχολούσαν περισσότερους από πέντε υπηρέτες, 18% δύο ως πέντε υπηρέτες, 23% έναν υπηρέτη και 54% δεν είχαν υπηρέτη.
Πρόβλημα που αντιμετώπιζαν τότε οι Φλωρεντινοί ήταν το κυκλοφοριακό. Η κυκλοφοριακή συμφόρηση είχε προσλάβει από τον 14ον αιώνα τέτοιες διαστάσεις ώστε οι αρχές αναγκάστηκαν, όπως φαίνεται και από τους νόμους του Capitano del Popolo της περιόδου 1322-25, να απαγορεύσουν τα Σάββατα, στο κέντρο της πόλεως, την κυκλοφορία των κάρων που μετέφεραν ξυλεία.
Τελευταίο μα όχι ασήμαντο, για να συμπληρώσουμε αυτήν την σύντομη περιγραφή της κοινωνίας της Φλωρεντίας, πρέπει να αναφερθεί ότι η κυβέρνηση της πόλεως είχε ως βάση της τις πανίσχυρες μεγάλες συντεχνιακές οργανώσεις (Arti maggiori).
Η πιο τρανή πάντως έκφανση της ακμής της Φλωρεντίας είναι η πρωτοφανής και μη υπερβληθείσα έκτοτε άνθιση του πνεύματος και της τέχνης με τόσους και τόσους γίγαντες της τέχνης και της επιστήμης: Λεονάρντο ντα Βίντσι, Μιχαήλ Αγγελος, Δάντης, Γαλιλαίος, Πετράρχης, Βοκκάκιος, Μακιαβέλι, Τζότο, Ντονατέλο, Μπρουνελέσκι, Βερόκιος και μοναδικά μνημεία: Duomo και Battistero, Santa Maria del Fiore, Santa Maria Novella, Palazzo Vecchio, το μέγαρο και η συλλογή του μουσείου Uffizi, Santa Croce.
Ξάφνου όλα αυτά αλλάζουν μέσα σε λίγα χρόνια από τα μέσα του 17ου αιώνα. Οι ιταλικές πόλεις, μαζί βέβαια και η Φλωρεντία, εισέρχονται σε μια φάση ταχέως και οξυτάτου οικονομικού μαρασμού και κοινωνικής παρακμής. Η βιομηχανία φθίνει, το εμπόριο κάμπτεται, οι τράπεζες κλείνουν, η ναυτιλία βουλιάζει. Από τις αρχές ως το τέλος του 17ου αιώνα η Φλωρεντία από 130.000 κομμάτια λεπτών υφασμάτων παράγει μόνο 6.000. Την ίδια εποχή Ολλανδοί, Αγγλοι, Γάλλοι πολλαπλασιάζουν την παραγωγή και διευρύνουν τις εξαγωγές τους σε όλον τον κόσμο, ακόμη και στην ίδια την Ιταλία.
Πώς όμως εξηγείται αυτή η αλλαγή; Ποιοί ήταν οι λόγοι αυτής της ανατροπής; Πολλοί. Πρώτα εξωγενείς: Πόλεμοι, επιδημίες (πανώλης 1630). Κυρίως όμως ήταν η αδυναμία της ιταλικής οικονομίας να ανταγωνισθεί τις Βόρειες χώρες, οι οποίες επεξέτειναν την παραγωγή τους εφαρμόζοντας νέες μεθόδους παραγωγής και εμπορίας. Ενώ εξ άλλου αρχίζει να διαλύεται η μακραίωνη ιταλική παράδοση εργατικότητας και επιχειρηματικότητας. Με άλλα λόγια τα ιταλικά προϊόντα δεν ήταν πλέον ανταγωνιστικά στις διεθνείς αγορές.
Ο καθηγητής Carlo M. Cipolla, αυθεντία σε θέματα οικονομικής ιστορίας, υποστηρίζει ότι τρεις είναι οι αιτίες αυτής της αδυναμίας ανταγωνισμού.
Α. Ο υπερβολικός έλεγχος, που ασκούσαν οι συντεχνίες, εμποδίζοντας τον τεχνολογικό και οργανωτικό εκσυγχρονισμό.
Β. Η φορολογία ήταν υπερβολικά υψηλή και λανθασμένα σχεδιασμένη.
Γ. Το κόστος της εργασίας ήταν πολύ υψηλό και, λόγω της ισχύος των συντεχνιών, το επίπεδο των πραγματικών μισθών διετηρείτο πολύ υψηλό συγκρινόμενο με αυτό των Βορείων χωρών χωρίς να αντισταθμίζεται από αυξήσεις της παραγωγικότητας.
Τα παλιά τα παραμύθια περιείχαν συνήθως κάποιο ηθικό δίδαγμα. Του σημερινού μας παραμυθιού το δίδαγμα αφίεται να το συναγάγει ο αναγνώστης σύμφωνα με την αντίληψή του περί κοινωνικής ευρυθμίας μέσα στο κλίμα γενικευμένης εξάρσεως πολιτικά υποκινουμένων συνδικαλιστικών-συντεχνιακών κινητοποιήσεων αυτών των ημερών.
Βιβλιογραφία: Carlo M. Cipolli: «Η Ευρώπη πριν από τη Βιομηχανική Επανάσταση». Fernand Braudel: «Η Μεσόγειος». Του ιδίου, «Γραμματική των Πολιτισμών».
(Εστία 25/02/2006)