Εδώ και λίγες ημέρες, το Παρίσι έχει καταστεί συμβολικό σταυροδρόμι των μεγάλων προβλημάτων της ανθρωπότητας.
Στις 30 Νοεμβρίου ξεκίνησε η COP 21, η παγκόσμια συνδιάσκεψη για το
κλίμα. Η διεθνής κινητοποίηση, κεντρικό στοιχείο της πολιτικής του Λοράν
Φαμπιούς για την ενίσχυση του γαλλικού soft-power, στηρίζεται σε δύο
υποθέσεις: ότι ο πλανήτης Γη είναι σε τροχιά ανόδου της θερμοκρασίας
του· ότι το φαινόμενο αυτό προκαλείται από την ανθρώπινη δραστηριότητα –
ότι, δηλαδή, δεν πρόκειται απλώς για τις προαιώνιες διακυμάνσεις της
θερμοκρασίας της Γης.
Ανεξάρτητα
από την επιστημονική συζήτηση ως προς το βάσιμο των υποθέσεων αυτών, η
περιβαλλοντική συνειδητοποίηση είναι ωφέλιμη. Ο τρόπος, όμως, με τον
οποίο έχει οργανωθεί η συζήτηση για την υπερθέρμανση του πλανήτη
συγκαλύπτει τις πολιτικές διαστάσεις της όποιας ρύθμισης θα μπορούσε να
προκύψει κατά την COP 21. Το ζήτημα της κλιματικής αλλαγής έχει συνδεθεί
με το ενεργειακό· το ενεργειακό επηρεάζει τις οικονομικές
δραστηριότητες. Η επίδραση αυτή είναι άνισα καταμερισμένη ανάμεσα στις
ποικίλες περιοχές οι οποίες συνιστούν την παγκόσμια οικονομική
γεωγραφία. Ενδεχόμενοι περιορισμοί θα έχουν ριζικά διαφορετικές
συνέπειες: άλλες στις αναπτυσσόμενες οικονομίες, οι οποίες εξαρτώνται
από την αύξηση της κατανάλωσης ενεργείας για να συνεχίσουν την
αναπτυξιακή τους πορεία· άλλες στις ανεπτυγμένες, οι οποίες διαθέτουν τα
μέσα για την περιβαλλοντική τους προσαρμογή. Πίσω από το φαινομενικά
τεχνικό πρόβλημα κρύβεται, επομένως, το γεωπολιτικό: ενέργεια και κλίμα
συνδέονται με την αναδιάρθρωση της παγκόσμιας ισχύος.
Οι τρομοκρατικές δράσεις στο Παρίσι έχουν υπονομεύσει τη γαλλική
επιχείρηση soft-power, τη φιλοξενία της COP 21. Η εκδήλωση διοργανώνεται
σε έκδηλο κλίμα ανησυχίας, με ιδιαιτέρως ισχυρά αστυνομικά μέτρα, χωρίς
τις μαζικές και τις παράπλευρες εκδηλώσεις οι οποίες θα προσέδιδαν
ευρύτερη νομιμοποίηση στις επίσημες διαπραγματεύσεις· αντιθέτως,
πρωτοβουλίες «αυθόρμητες» καταστέλλονται εν τω άμα. Η τρομοκρατική
απειλή περιορίζει τον στόχο: την προβεβλημένη ικανότητα της διεθνούς
κοινότητας να αντιμετωπίσει τα προβλήματα που ξεπερνούν τις δυνατότητες
των επιμέρους κρατικών παρεμβάσεων.
Τέλος, ανακοινώθηκε νέα αύξηση της ανεργίας, κλονίζοντας την ελπίδα
πως η γαλλική οικονομία ακολουθεί ανοδική πορεία και αναρριπίζοντας τους
φόβους για νέα οικονομική κρίση.
Συνέπεσαν, δηλαδή, στον ίδιο χώρο και χρόνο τρεις απειλές για την
ανθρωπότητα: περιβάλλον, τρομοκρατία και οικονομία. Οι απειλές αυτές
παρουσιάζονται αν όχι ασύνδετες, πάντως σαν να αποτελούν αυτόνομες
σφαίρες οι οποίες απαιτούν χωριστή αντιμετώπιση: οι φυσικές επιστήμες
για το περιβάλλον, η αστυνομία και ο στρατός για την τρομοκρατία, οι
οικονομολόγοι για την οικονομία.
Σύμφωνα με μελέτη του McKinsey Global Institute, από την αρχαιότητα
ώς τις αρχές του 19ου αιώνα, το γεωμετρικό κέντρο βάρους της παγκόσμιας
οικονομίας παρέμεινε στη Μέση Ανατολή εκφράζοντας την ισορροπία ανάμεσα
στις οικονομίες της Ανατολής και της Δύσης. Τον 19ο αιώνα μετατοπίστηκε
στη Δύση, αμφιταλαντευόμενο μεταξύ Ευρώπης και Αμερικής. Από το τέλος
του Ψυχρού Πολέμου άρχισε να μετακινείται προς Ανατολάς· υπολογίζεται
ότι το 2025 θα βρίσκεται στο ίδιο γεωγραφικό μήκος, όπως κατά την
αρχαιότητα. Οι τεκτονικοί μετασχηματισμοί του 19ου αιώνα και οι
πρόσφατοι συμπίπτουν με το άνοιγμα του οικονομικού χώρου, είτε με την
κατάργηση των συνόρων είτε με την τεχνολογική πρόοδο στις μεταφορές και
τις επικοινωνίες. Η κυκλοφορία ανθρώπων, προϊόντων, κεφαλαίων και ιδεών
γνώρισε ραγδαία ανάπτυξη. Στο φαινόμενο της κυκλοφορίας πρέπει να
αναζητηθεί η κοινή προέλευση των μεγάλων προβλημάτων τα οποία
διασταυρώθηκαν στο Παρίσι. Ο ενοποιημένος παγκόσμιος οικονομικός χώρος
έχει καταστεί τόσο περίπλοκος και αλληλοδιασυνδεδεμένος, ώστε καμιά αρχή
δεν μπορεί να τον κατανοήσει και να τον ελέγξει. Το παγκοσμιοποιημένο
παραγωγικό σύστημα, σε φρενήρη ανταγωνισμό, αντιστέκεται στην
περιβαλλοντική προστασία· υποστηρίζεται από τις ανάγκες και τις
φιλοδοξίες των αναπτυσσόμενων χωρών. Οι ραγδαίες πολιτισμικές
ανακατατάξεις τις οποίες προκαλεί η κοινωνία της πληροφορίας
αναζωογονούν παλαιές ιστορικές εστίες συγκρούσεων και τροφοδοτούν την
αναβιώνουσα βία.
Πού θα οδηγήσει η γενικευμένη αυτή οικονομική, γεωπολιτική και
περιβαλλοντική αστάθεια; Οι πληθυσμοί θα αναζητήσουν και πάλι την
ασφάλεια και τη σταθερότητα πίσω από σύνορα; Οι προσφυγικές ροές έδειξαν
πόσο ταχύρρυθμα ανυψώνονται προστατευτικά τείχη. Στη Γαλλία, στις
τρέχουσες περιφερειακές εκλογές, αναμένεται άνοδος του Εθνικού Μετώπου
το οποίο προτείνει την επιστροφή στα εθνικά σύνορα.
Ομως, η οπισθοχώρηση της παγκοσμιοποίησης δεν είναι απλή υπόθεση. Η
ανθρωπότητα δεν μπορεί να επιστρέψει στα παλαιά σύνορα. Νέοι διαμερισμοί
του γεωπολιτικού και γεωοικονομικού χάρτη δύσκολα πραγματοποιούνται
ειρηνικά. Ανάμεσα στην αυξανόμενη αναρχία και αστάθεια της συνεχιζόμενης
παγκοσμιοποίησης και στη βίαιη και αβέβαιη επανεγκαθίδρυση των συνόρων,
η ανθρωπότητα αντιμετωπίζει βαριά διλήμματα. Οι πρόσφατες εμπειρίες στο
Παρίσι μάς το υπενθύμισαν με δραματικό τρόπο.
* Ο κ. Γιώργος Πρεβελάκης είναι καθηγητής Γεωπολιτικής στη Σορβόννη (Paris I).
(από
την εφημερίδα «ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ», 06/12/2015)