Στη γαλλική πρωτεύουσα κατ’ εξοχήν η δύσκολη εποχή που βιώνουμε δείχνει τις τελευταίες εβδομάδες τη διπλή της όψη: τις τραγικές απώλειες και τη θλίψη από τη μια πλευρά, τον σπόρο που αναγεννά μια περίφημη κουλτούρα από την άλλη. Εκείνη ακριβώς την κουλτούρα που έκανε την πόλη τον καθρέφτη μιας διαρκούς «άνοιξης».
Οι εικόνες στην πόλη τού θυμίζουν τη φοιτητική του ζωή, θυμάται την ελπίδα για ένα αύριο συλλογικών αποφάσεων, επαινεί την Ελλάδα για τις κινήσεις της στη διαχείριση της κρίσης και θυμίζει ότι οι κρίσεις φέρνουν αλλαγές. «Η ανάδυση του σύγχρονου κράτους στη Δύση δεν είναι άσχετη με την επιδημία πανώλης τον 14ο αιώνα» λέει ο κ. Πρεβελάκης στη δημοσιογράφο Μάρνυ Παπαματθαίου. «Η πολεοδομία και οι σοσιαλιστικές ιδέες γεννήθηκαν στην Ευρώπη της βιομηχανικής επανάστασης, μετά τις σαρωτικές επιδημίες οι οποίες οφείλονταν στις άθλιες βιοτικές συνθήκες των προλεταρίων» θυμίζει. «Με την τρέχουσα υγειονομική κρίση βιώνουμε μια μεγάλη ιστορική καμπή, ανάλογη με το τέλος του Ψυχρού Πολέμου» αναφέρει χαρακτηριστικά.
Τι θα ακολουθήσει; Στην έκκληση του «Βήματος» να γίνει ένας μάντης και να σχεδιάσει τις γεωπολιτικές εξελίξεις που αφορούν την ΕΕ αλλά και την Ελλάδα τα επόμενα χρόνια, αποδέχεται την πρόκληση. Και ιδού τι απαντάει:
- Ποια εικόνα διαμορφώνει στον παγκόσμιο χάρτη η πανδημία του κορονοϊού; Πώς αντιδρούν οι κοινωνίες μας μετά από τέτοιες καταστροφές;
Εδώ και χρόνια, το κυρίαρχο πρότυπο της μετα-ψυχροπολεμικής περιόδου διαβρώνεται και αμφισβητείται, χωρίς όμως να έχει διαμορφωθεί ένα συνολικό ανατρεπτικό αφήγημα. Η ηγεμονία των Ηνωμένων Πολιτειών έχει κλονιστεί· η “Υπερδύναμη” παραιτείται από μόνη της, εφ’όσον κατεδαφίζει το διεθνές σκηνικό το οποίο η ίδια θεμελίωσε. Η πρόσφατη επίθεση του Προέδρου Τραμπ στον Διεθνή Οργανισμό Υγείας είναι ενδεικτική. Ταυτοχρόνως, έχει αναδυθεί η οικονομική ισχύς της Κίνας η οποία αρχίζει σταδιακά να διεκδικεί ηγεμονικό ρόλο. Η Παγκοσμιοποίηση έχει δημιουργήσει εξαιρετικά πολυσύνθετα και διασυνδεδεμένα συστήματα τα οποία, πλέον, ξεφεύγουν από κάθε έλεγχο. Φάνηκε ήδη με την οικονομική κρίση του 2008, πριν καταστεί εξώφθαλμα αντιληπτό με την τρέχουσα υγειονομική κρίση. Η διαχείριση των κρατικών υπηρεσιών σύμφωνα με το πρότυπο των ιδιωτικών επιχειρήσεων δημιουργεί σοβαρούς κινδύνους σε περίοδο κρίσης ή, γενικότερα, όταν πρέπει να αντιμετωπιστούν απρόβλεπτες καταστάσεις. Τέλος, υφίστανται σοβαρά περιβαλλοντικά προβλήματα τα οποία σχετίζονται με την επέκταση του δυτικού καταναλωτικού προτύπου σε ολόκληρη την Ανθρωπότητα.
Όλες αυτές οι εξελίξεις υπήρχαν και πριν από την πανδημία. Με την έκρηξη, όμως, της υγειονομικής κρίσης οι αντιφάσεις αποκαλύφθηκαν και προβλήθηκαν. Συγκλίνουν τώρα, ενισχύοντας το αίτημα της αλλαγής. Αυτή, νομίζω, θα είναι η βασική αντίδραση των κοινωνιών μας μετά τον ιό. Ποιο θα είναι το νέο “παράδειγμα”; Ουδείς μπορεί να το καθορίσει. Θα προκύψει μέσα από συγκρούσεις και ανακατατάξεις σε μία προσεχή περίοδο δύο-τριών ετών, η οποία θα χαρακτηρίζεται από αστάθεια.
- Αλλάζει η γεωπολιτική σύνθεση των «δυνατών»; Ποιες αναδεικνύονται ως νέες δυνάμεις και ποιο είναι το πολιτικό παιχνίδι που στήνεται στην παγκόσμια «σκακιέρα»;
Η γεωπολιτική σύνθεση των «Δυνατών» είχε ήδη αλλάξει, πριν από την υγειονομική κρίση. Ο κόσμος όπως διαμορφώθηκε την δεκαετία του 1990 δεν υπάρχει πλέον. Η κόπωση των Ηνωμένων Πολιτειών, η διαφοροποίηση του Ηνωμένου Βασιλείου από το ευρωπαϊκό σχέδιο και, βέβαια, η άνοδος της Κίνας και άλλων δυνάμεων διαμορφώνουν ένα πολυ-πολικό διεθνές πλαίσιο, πολύ μακριά από τον μονο-πολικό κόσμο ο οποίος προέκυψε στο τέλος του Ψυχρού Πολέμου. Η υγειονομική κρίση κατέστησε τις εξελίξεις αυτές ορατές. Ταυτοχρόνως, λειτουργεί και ως καταλύτης για την ανάδυση των νέων μορφών της παγκόσμιας οργάνωσης. Ο Μαρξ θεωρεί ότι «η βία είναι η μαμμή της Ιστορίας». Η υγειονομική κρίση λειτουργεί όπως η βία. Δεν δημιουργεί από μόνη της νέες καταστάσεις, εκμαιεύει τις κυοφορούμενες. Είναι προφανές ότι ο μονο-πολικός ενοποιημένος και αμερικανο-κίνητος κόσμος τελειώνει. Τι θα τον διαδεχθεί; Ένας νέος διπολισμός, δηλαδή ένα στρατόπεδο υπό κινεζική ηγεμονία και μια αντι-κινεζική συμμαχία με κύριο πυρήνα την Ευρώπη και την Αμερική; Δεν φαίνεται πιθανό και, βέβαια, δεν είναι καθόλου επιθυμητό. Μια άλλη εναλλακτική είναι να διαμορφωθούν μεγάλα περιφερειακά σύνολα, με κριτήριο την γεωγραφία και τον πολιτισμό. Αντί για την ενιαία Παγκοσμιοποίηση, η διαχείριση της οποίας έχει καταστεί προβληματική, θα οδηγηθούμε στην πολλαπλή Παγκοσμιοποίηση. Σε αυτή την προοπτική, το ευρωπαϊκό σχέδιο μπορεί να αναζωογονηθεί.
- Βλέπετε χώρες να αναδεικνύονται με βάση την υγειονομική τους εγρήγορση και το πώς θα αντιδράσουν στην κρίση;
Η υγειονομική εγρήγορση είναι, βέβαια, συνάρτηση των υλικών και πνευματικών δεδομένων της κάθε κοινωνίας. Έχει, όμως, μεγάλη σχέση και με την πολιτική συγκυρία, την σύμπτωση. Αν η Ελλάδα αντέδρασε τόσο καίρια και αποτελεσματικά, είναι συνέπεια της ωριμότητας την οποία απέκτησε ο ελληνικός λαός μέσα από την περιπέτεια της οικονομικής κρίσης. Δεν είναι δύσκολο να υποθέσουμε τι θα είχε συμβεί αν ο κορονοϊός είχε εμφανιστεί πέντε χρόνια νωρίτερα. Αντιθέτως, η γείτων Τουρκία συναντήθηκε με τον κορονοϊό σε στιγμή πολιτικής παρακμής, γεωπολιτικών αποτυχιών και οικονομικών αδιεξόδων. Για τους λόγους αυτούς αντιμετωπίζει πολύ σοβαρούς κινδύνους ως προς τις ζωτικές της ισορροπίες· και αποτελεί παράγοντα κινδύνου και για εμάς.
Η υγειονομική εγρήγορση αποτελεί, επομένως, ασφαλή ένδειξη της γενικότερης κατάστασης μιας κοινωνίας. Οι χώρες οι οποίες αντέδρασαν σωστά και εγκαίρως είναι φυσικό να αναβαθμίζονται ως προς την εικόνα τους.
- Για την Ελλάδα ποιες ισορροπίες διαμορφώνονται;
Μετά τις τελευταίες βουλευτικές εκλογές η διεθνής κοινή γνώμη αντιμετώπισε με επιφυλακτικότητα και δυσπιστία την νέα κυβέρνηση. Στο εξωτερικό, η επικράτηση της Νέας Δημοκρατίας εν πολλοίς εμφανίστηκε ως επιστροφή στην εξουσία ενός πολιτικού κατεστημένου, υπεύθυνου για την χρεωκοπία της Ελλάδας. Όταν έγινε αντιληπτό ότι η νέα κυβέρνηση δεν απειλεί με την πολιτική της τις ευρωπαϊκές οικονομικές ισορροπίες, ακολούθησε μια φάση αδιαφορίας. Κουρασμένη η διεθνής και η ευρωπαϊκή κοινή γνώμη από την δεκαετή συνεχή επικέντρωσή της στην Ελλάδα, απέστρεψε το ενδιαφέρον της. Αφού πλέον δεν προκαλεί ζημίες, δεν χρειάζεται περαιτέρω ενασχόληση. Η υγειονομική κρίση και η διαχείρισή της από την ελληνική κυβέρνηση εισήγαγε μια τρίτη φάση. Η Ελλάδα προβάλλεται σήμερα ως υπόδειγμα. Το ενδιαφέρον της κοινής γνώμης έχει επανέλθει· θετικά αυτή την φορά.
Η κρίση του κορονοϊού αποδεικνύεται, έτσι, μια ευκαιρία για την ελληνική «ήπια δύναμη». Μολονότι αναμφιβόλως προβλέπονται σοβαρές οικονομικές δυσκολίες, αυτές συσχετίζονται με την σύνθεση της ελληνικής οικονομίας και όχι, όπως στο παρελθόν, με την ελληνική αβελτηρία. Το τείχος της δυσπιστίας και της επιφυλακτικότητας έχει διαρραγεί. Πρόκειται για τεράστια πρόοδο, με αποφασιστική σημασία. Αντί για «ηθικός κίνδυνος», η Ελλάδα αναδεικνύεται σε χώρα η οποία έχει αποδείξει την αξία της. Επομένως, μπορεί να επωφεληθεί από την κοινοτική αλληλεγγύη, χωρίς να υπάρχει φόβος να λειτουργήσει η βοήθεια αυτή ως αρνητικό προηγούμενο. Η προβολή, μάλιστα, της ελληνικής πολιτικής στον ψηφιακό τομέα κατά την κρίση μπορεί να αποτελέσει τον ακρογωνιαίο λίθο της επικοινωνιακής πολιτικής.
- Τι κόσμο περιμένετε να αντικρύσετε βγαίνοντας στην πόλη σας μετά την καραντίνα; Θα επηρεάσει αυτό τις προσωπικές, κοινωνικές, πολιτικές μας σχέσεις;
Στο Παρίσι όπου ζω και εργάζομαι έχει συντελεστεί μια εντυπωσιακή αλλαγή. Η αδιαφορία της μεγαλούπολης έχει αντικατασταθεί από ένα πνεύμα κοινωνικής αλληλεγγύης. Η εικόνα του ιατρικού και νοσηλευτικού προσωπικού έχει αναβαθμιστεί ριζικά. Αναβιώνουν τα θετικά χαρακτηριστικά της παρισινής κοινωνίας, όπως την γνωρίσαμε στα φοιτητικά μας χρόνια. Ας ελπίσουμε ότι αυτή η αλλαγή θα επιβεβαιωθεί, όταν ο πληθυσμός θα βρεθεί αντιμέτωπος με τις οικονομικές συνέπειες της κρίσης. Μετά από μια εξαιρετικά μακρά περίοδο αδιατάρακτης ευημερίας, δεν είναι εύκολο για τον γαλλικό πληθυσμό να συνειδητοποιήσει ότι οι συνθήκες αυτές δεν είναι εσαεί εξασφαλισμένες. Η προσγείωση θα είναι ανώμαλη. Είμαι περισσότερο αισιόδοξος για την Ελλάδα από ό,τι για την Γαλλία.
- Ο ιός του φόβου μήπως είναι ο επόμενος μεγάλος αντίπαλος μας;
Ο φόβος είναι βέβαια αντίπαλος, γιατί συχνά παραλύει την δράση. Όμως, τις περασμένες δεκαετίες, το πρόβλημα στις δυτικές κοινωνίες ήταν, αντιθέτως, η πεποίθηση ότι η τεχνολογία και η οργάνωση μάς εξασφάλιζαν από κάθε απειλή. Αυτή η α-φοβία οδήγησε σε σοβαρές υλικές ζημίες και, κυρίως, σε ηθικές παρεκτροπές. Η κρίση του κορονοϊού εισάγει ένα χρήσιμο στοιχείο φόβου, δηλαδή την συναίσθηση των ορίων μας.
- Πως κρίνετε τις σχέσεις που διαμορφώθηκαν εντός της ΕΕ στη διάρκεια της κρίσης;
Η Ευρωπαϊκή Ένωση λειτούργησε όπως και η υπόλοιπη Ανθρωπότητα. Καθώς οι δομές αλληλεγγύης ήσαν πολύ λιγότερο ανεπτυγμένες από τις οικονομικές, απεδείχθη ανίκανη να παρέμβει στον υγειονομικό τομέα. Μένει να αποδειχθεί αν, τουλάχιστον, θα κατορθώσει να λειτουργήσει περισσότερο αποτελεσματικά στην επακόλουθη οικονομική κρίση.
Η διπλή κρίση, υγειονομική και κατόπιν οικονομική, εισάγει την Ευρωπαϊκή Ένωση σε μια φάση περιδίνησης, η οποία θα αποκαλύψει τα νέα γεωπολιτικά διακυβεύματα. Μπορεί να υπάρξει χωρίς την αμερικανική καθοδήγηση και ενθάρρυνση; Μήπως οι επικείμενοι μεγάλοι γεωπολιτικοί πολιτικοί μετασχηματισμοί προσφέρουν νέα πνοή στο ευρωπαϊκό σχέδιο; Αν αυτή η υπόθεση επιβεβαιωθεί, προς τα πού θα στραφεί η Ευρώπη; Υφίστανται δύο πόλοι έλξης: η Ρωσία και η Αφρική. Ανάλογα με την επιλογή της, θα καθοριστεί και ο νέος χαρακτήρας της: περισσότερο κεντρο-ευρωπαϊκός, δηλαδή κυρίως γερμανικός ή μεσογειακός, δηλαδή κυρίως γαλλικός.
Βγαίνουμε πλέον από την μακρά «διαχειριστική» περίοδο της ευρωπαϊκής οικοδόμησης για να επανέλθουμε στην «μεγάλη πολιτική», δηλαδή την Γεωπολιτική· με όλους τους κινδύνους της.
- Τι σας κάνουν να σκέφτεστε σε φιλοσοφικό επίπεδο οι τελευταίες εβδομάδες; Έχουν κάποιο κοινό οι πανδημίες που έπληξαν την ανθρωπότητα;
Οι πανδημίες απετέλεσαν κατ’ επανάληψη τον καταλύτη για κοσμοϊστορικές αλλαγές. Η ανάδυση του σύγχρονου κράτους στην Δύση δεν είναι άσχετη με την επιδημία πανώλης τον 14ο αιώνα. Η πολεοδομία και οι σοσιαλιστικές ιδέες γεννήθηκαν στην Ευρώπη της βιομηχανικής επανάστασης, μετά από τις σαρωτικές επιδημίες οι οποίες οφείλονταν στις άθλιες βιοτικές συνθήκες των προλεταρίων. Με την τρέχουσα υγειονομική κρίση βιώνουμε μια μεγάλη ιστορική καμπή, ανάλογη με το τέλος του Ψυχρού Πολέμου.
- Ποιοι ήταν οι ήρωες του «πολέμου» που δίνει η ανθρωπότητα απέναντι σε έναν άγνωστο εχθρό;
Οι προφανείς ήρωες είναι, βέβαια, όσοι στελεχώνουν το υγειονομικό σύστημα. Πίσω όμως από τους “στρατιώτες” διακρίνονται σαφώς οι στρατηγικοί νόες. Είδαμε και σε αυτή την περίπτωση πόσο σημαντικός είναι ο πνευματικός παράγων. Όσοι και όποιοι κατόρθωσαν να διακρίνουν την ορθή κατεύθυνση μέσα από την αχλύ των αντιφάσεων, της παραπληροφόρησης και των αντιτιθεμένων φιλοδοξιών και συμφερόντων προσέφεραν τεράστια υπηρεσία στην κοινωνία τους. Μπορούμε να σταθμίσουμε την προσφορά τους όταν παρατηρούμε, σε άλλους χώρους, τις τραγικές συνέπειες της αμφιταλάντευσης, της ατολμίας και της σύγχυσης.
Μακάριοι οι ορθοτομούντες.