Η απάντηση βρισκόταν στη ναυτιλία. Το Λονδίνο στις αρχές του 19ου αιώνα ήταν ένα μεγάλο και αναπτυσσόμενο λιμάνι. Ο όγκος των αποστολών αυξανόταν και οι αποβάθρες που αποκαλούσαν επεκτάθηκαν γρήγορα. Το 1805, όταν εγκαταστάθηκε ο ανεμοδείκτης, οι αποβάθρες της Δυτικής Ινδίας και οι παρακείμενες αποβάθρες της Ανατολικής Ινδίας πλησίαζαν την ολοκλήρωσή τους και οι αποβάθρες του Λονδίνου. Ο ανεμοδείκτης, υποδεικνύοντας την κατεύθυνση του ανέμου, μπορούσε να προβλέψει την είσοδο πλοίων στο λιμάνι. Εάν οι άνεμοι δεν ήταν ευνοϊκοί για μια ή δύο μέρες, τα πλοία θα κρατούνταν κάτω ακριβώς από τις εκβολές του Τάμεση, τότε θα μπορούσαν να «δέσουν» στις προβλήτες όλα αμέσως όταν βελτιωνόντουσαν οι συνθήκες. Η εμπορική δραστηριότητα που συνδέθηκε με τη ναυτιλιακή βιομηχανία ακολούθησε σταδιακά. Έτσι, ένας ανεμοδείκτης θα μπορούσε να βοηθήσει στην πρόβλεψη βραχυπρόθεσμων διακυμάνσεων στην οικονομία, [1].
Ο ανεμοδείκτης βρίσκεται ακόμα εκεί, αλλά οι κεντρικές τράπεζες έχουν σε μεγάλο βαθμό χάσει την κυριαρχία τους στη σχέση μεταξύ των αγορών εμπορευμάτων και της νομισματικής πολιτικής. Με την άνθηση των αγορών πρώτων υλών να οδηγεί τον ταχύτερο πληθωρισμό αυτό είναι ένα μεγάλο πρόβλημα. Ως αποτέλεσμα, η πρόβλεψη του πληθωρισμού φέτος έχει γίνει περισσότερο τέχνη παρά επιστήμη. Ποια θα ήταν η απάντηση του Βασιλιά της Σαουδικής Αραβίας στις πιέσεις των ΗΠΑ να ενισχύσουν την παραγωγή πετρελαίου; Τι πρόκειται να κάνει ο Ρώσος πρόεδρος Βλαντιμίρ Πούτιν με την προμήθεια φυσικού αερίου της Ευρώπης; Πώς θα αντιδράσει το Πεκίνο στις τιμές ρεκόρ του άνθρακα; Ίσως αυτό είναι πέρα από την τεχνογνωσία οποιουδήποτε κεντρικού τραπεζίτη. Αντίθετα, οι περισσότεροι από αυτούς βασίζονται σε μάλλον απλοϊκά εργαλεία για να ενσωματώσουν τις αγορές εμπορευμάτων στα μοντέλα τους. Το χειρότερο είναι η μηχανική χρήση της καμπύλης συμβολαίων μελλοντικής εκπλήρωσης για την πρόβλεψη του πληθωρισμού. Αυτός είναι ένας από τους λόγους που η Ομοσπονδιακή Τράπεζα των ΗΠΑ, η Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα και άλλοι έκαναν λάθος στην εκτίμηση του πληθωρισμού. Υπέθεσαν, κοιτάζοντας το σχήμα των καμπυλών τιμών, ότι οι χειρότερες από τις αυξήσεις των τιμών των εμπορευμάτων ήταν πίσω τους. Ο πληθωρισμός, επομένως, χαρακτηρίσθηκε «παροδικός». Όπως αποδεικνύεται αυτή ήταν μία λάθος εκτίμηση κινδύνου. Αυτός είναι και ο λόγος για τον οποίο, σύμφωνα με πρόσφατο άρθρο γνώμης που δημοσιεύθηκε στο Bloomberg, οι κεντρικές τράπεζες αντιμετωπίζουν τόσο λάθος τον πληθωρισμό, [2].
Οι κεντρικές τράπεζες δεν διαθέτουν εκπαιδευμένους ειδικούς οι οποίοι να μπορούν να διαβάζουν με ακρίβεια τις αγορές εμπορευμάτων. Τα υφιστάμενα τμήματα Διαχείρισης Κινδύνων των Κεντρικών Τραπεζών είναι αμιγώς προσανατολισμένα στην αντιμετώπιση των κινδύνων αποκλειστικά και μόνο από την «οικονομική-νομισματική» σκοπιά. Οι διαχειριστές κινδύνων των κεντρικών τραπεζών είναι αμιγώς οικονομολόγοι οπότε είναι Ηλίου φαεινότερο ότι χάνουν τη Μεγάλη Εικόνα. Δεν γνωρίζουν από τεχνολογία, δεν γνωρίζουν από γεωπολιτική, δεν γνωρίζουν από κοινωνιολογία, ούτε από φυσική και χημεία. Αυτή η έλλειψη γνώσεων σε γραφεία τα οποία είναι τόσο πολύ σημαντικά για την εκτίμηση κινδύνων οδηγεί σε εσφαλμένες αποφάσεις. Όταν αυτές οι αποφάσεις μετουσιώνονται σε χάραξη παγκόσμιας οικονομικής πολιτικής, ειδικά στον τομέα της ενέργειας και της υιοθέτησης νέων τεχνολογιών (π.χ. της πράσινης τεχνολογίας), οδηγούν σε οικονομικές καταστροφές. Οι οικονομικές καταστροφές, με τη σειρά τους, οδηγούν σε κοινωνικές-πολιτικές αναταραχές. Αυτά ζούμε πρόσφατα με την οικτρή αποτυχία των Κεντρικών Τραπεζών της αποκαλούμενης Δύσης, οι οποίες πιέζουν βιαίως στην υιοθέτηση των πράσινων τεχνολογιών χωρίς να υπάρχουν οι απαραίτητες πρώτες ύλες και χωρίς να έχει εξασφαλισθεί προηγουμένως η απαραίτητη Κοινωνική Επιχειρησιακή Άδεια (Social License to Operate-SLO) από τις τοπικές κοινωνίες των Δυτικών χωρών προκειμένου να προχωρήσουν εξορυκτικά έργα κρίσιμων ορυκτών απαραίτητα για τις ΑΠΕ.
Ας δοθεί ένα παράδειγμα. Πριν από ένα χρόνο περίπου ιστοσελίδα ειδικευμένη στους ορυκτούς πόρους είχε υπολογίσει την ποσότητα λιθίου, νικελίου, κοβαλτίου, σπάνιων γαιών, γραφίτη, χαλκού, μαγγανίου και αλουμινίου η οποία θα χρειαστεί γνωστή εταιρεία ηλεκτρικών αυτοκινήτων για να επιτύχει τον δηλωμένο στόχο της να παράγει 20 εκατομμύρια ηλεκτρικά αυτοκίνητα ετησίως. Εν ολίγοις, η εταιρεία θα έπρεπε να έχει πρόσβαση σε τεράστιες εκτάσεις από κοιτάσματα χαλκού της Χιλής, να αγοράσει τις περισσότερες από τις επιχειρήσεις κοβαλτίου του Κονγκό, να πείσει την Ινδονησία να παραδώσει όλο της το νικέλιο, να προμηθευτεί 23 φορές την εξόρυξη γραφίτη της Μαδαγασκάρης και να σπάσει το μονοπώλιο σπάνιων γαιών της Κίνας. Εξυπακούεται ότι τους ίδιους στόχους θα πρέπει να επιτύχουν και άλλες αυτοκινητοβιομηχανίες. Όποιος οικονομολόγος Κεντρικών Τραπεζών πιστεύει ότι αυτοί οι στόχοι μπορούν να επιτευχθούν τότε μάλλον θα πρέπει να προσγειωθεί στην πραγματικότητα. Ειλικρινά, δεν ήταν καθόλου δύσκολο να μαντέψει κανείς τη σημερινή οικτρή πληθωριστική κατάσταση που βιώνουν οι Δυτικές χώρες. Αρκούσε να σκεφθεί έξω από το κουτάκι των οικονομικών θεωρητικών μοντέλων τα οποία πάσχουν – έτσι κι αλλιώς – από αβεβαιότητες (όπως ακριβώς πάσχουν και τα θεωρητικά κλιματικά μοντέλα τα οποία έχουν μετατραπεί σε οικονομική πολιτική).
Σύμφωνα με το άρθρο γνώμης του Bloomberg, [2], οι μεγάλες κεντρικές τράπεζες έχουν λεγεώνες οικονομολόγων που ακονίστηκαν σε μια εποχή αντισυμβατικής πολιτικής: αρνητικά επιτόκια και ποσοτική χαλάρωση. Το επίκεντρο της μοντελοποίησης για τον πληθωρισμό αυτόν τον αιώνα επικεντρώθηκε στις τιμές εξαιρουμένων των τροφίμων και της ενέργειας, αφαιρώντας τα ασταθή στοιχεία της οικονομίας. Αυτό είναι ακριβώς το αντίθετο από αυτό που χρειαζόμαστε τώρα. Η μαθηματική μοντελοποίηση της τελευταίας οικονομικής θεωρίας μπορεί να έχει τις χρήσεις της, αλλά η απλή ζήτηση εμπορευμάτων που υπερβαίνει την προσφορά δεν χρειάζεται επιπλέον εύρος ζώνης — χρειάζεται έμπειρα μάτια και αυτιά στο έδαφος. Οι κεντρικοί τραπεζίτες χρειάζονται πληροφορίες σχετικά με τις αγορές εμπορευμάτων. Σύμφωνα με το άρθρο γνώμης του Bloomberg, αν οι κεντρικοί τραπεζίτες θέλουν να ρυθμίσουν σωστά τον πληθωρισμό θα πρέπει να εγκαταλείψουν τα πολύπλοκα μαθηματικά μοντέλα τους και να ρωτήσουν τις εταιρείες πετρελαίου, τους ανθρακωρύχους και τους αγρότες τι συμβαίνει. Είναι πιθανό να εκπλαγούν.
Ας τα συνδέσουμε όλα τα παραπάνω με τη Βιώσιμη Ανάπτυξη. Η επικρατούσα επιστημονική άποψη για τη Βιώσιμη Ανάπτυξη είναι ότι αυτή στηρίζεται σε τρεις πυλώνες: Κοινωνία, Οικονομία και Περιβάλλον. Αυτή η άποψη αποτελεί και την επίσημη θέση του ΟΗΕ και όλων των Κεντρικών Τραπεζών. Ωστόσο, όταν πρόκειται για την περίπτωση των ορυκτών πόρων, και ειδικότερα των κρίσιμων ορυκτών τα οποία είναι χρήσιμα στις Ανανεώσιμες Πηγές Ενέργειας, στα ηλεκτρικά αυτοκίνητα, στους ημιαγωγούς και στα σύγχρονα οπλικά συστήματα, το έως σήμερα μοντέλο του ΟΗΕ – το οποίο ακολουθούν και οι Κεντρικές Τράπεζες με τα κριτήρια ESG, με τους τρεις παραπάνω πυλώνες κρίνεται αναποτελεσματικό. Στο παρελθόν, ειδικά για την περίπτωση των ορυκτών πόρων προτάθηκαν δύο επιπλέον πυλώνες για τη βιώσιμη αξιοποίησή τους: η τεχνολογία και η γεωπολιτική. Συνοπτικά οι 5 πυλώνες της Βιώσιμης Ανάπτυξης όπως αυτοί προτάθηκαν από τον αρθρογράφο είναι: η Κοινωνία, το Περιβάλλον, η Οικονομία, η Τεχνολογία και η Γεωπολιτική. Η άποψη αυτή παρουσιάσθηκε πρώτη φορά παγκοσμίως το 2014 στο 1ο Ευρωπαϊκό Συνέδριο Σπάνιων Γαιών που πραγματοποιήθηκε στη Μήλο. Η συγκεκριμένη άποψη ήταν πρωτότυπη μέχρι το 2014 (state-of-the-art), [3]. Έκτοτε, και σε άλλα παγκόσμια επιστημονικά συνέδρια κρίσιμων ορυκτών πόρων που ακολούθησαν αλλά και σε ακαδημαϊκές εργασίες, ο όρος της «γεωπολιτικής» υιοθετήθηκε όλο και περισσότερο ως πυλώνας βιώσιμης αξιοποίησης των ορυκτών πόρων. Αποκορύφωμα αυτής της νέας αντίληψης αποτελεί ίσως η υιοθέτηση της «γεωπολιτικής» ως πυλώνας της βιώσιμης αξιοποίησης των ορυκτών πόρων από το Αμερικανικό Υπουργείο Ενέργειας (DoE). Στις αρχές του 2021 το αμερικανικό Υπουργείο Ενέργειας δημιούργησε ειδικό Τμήμα Βιώσιμης Αξιοποίησης Ορυκτών Πόρων [4]. Στην επίσημη ιστοσελίδα του νέου αυτού τμήματος του DoE, η γεωπολιτική αναφέρεται ως βασικός πυλώνας για την αξιοποίηση των ορυκτών πόρων [5]. Μεταξύ σοβαρού και αστείου, όπως χαρακτηριστικά είχε αναφέρει τότε ακαδημαϊκός μεγάλου αμερικανικού Πανεπιστημίου, «τεχνογνωσία που δημιουργήθηκε στην Ελλάδα αξιοποιήθηκε από το DoE». Ωστόσο, και το World Economic Forum υιοθετεί το ίδιο μοντέλο των 5 πυλώνων στην περίπτωση της Διαχείρισης Κινδύνων. Με αφορμή την πανδημία του κορονοϊού, σε άρθρο του Bloomberg, [4], παρουσιάσθηκε μελέτη του World Economic Forum (2021) η οποία χρησιμοποιεί ως πυλώνες για την κατηγοριοποίηση των κινδύνων τους 5 πυλώνες, ήτοι: τεχνολογία, κοινωνία, περιβάλλον, οικονομία και γεωπολιτική (Εικόνα 1).
Εικόνα 1. Οι 5 πυλώνες Διαχείρισης Κινδύνων του WEF: Τεχνολογία, Κοινωνία, Περιβάλλον, Οικονομία, Γεωπολιτική (Πηγή: Bloomberg, [6])
Ο αρθρογράφος του παρόντος άρθρου στο παρελθόν είχε προτείνει και μέσω ακαδημαϊκών άρθρων σε διεθνή ακαδημαϊκά περιοδικά μία νέα ολιστική μεθοδολογία Επιχειρησιακής Διαχείρισης Επικινδυνότητας (Operational Risk Management) η οποία συνδύαζε τόσο την Κοινωνική Επιχειρησιακή Άδεια (SLO) όσο και την Αλυσίδα Αξίας (Value Chain) η οποία έχει καταστεί πλέον παγκόσμιο διακύβευμα για τα ορυκτά και τους ημιαγωγούς [ενδεικτικά, 7]. Η μέθοδος ORM είναι μία μέθοδος διαχείρισης επιχειρησιακής επικινδυνότητας η οποία προέρχεται από το χώρο των Ενόπλων Δυνάμεων των ΗΠΑ. Άλλωστε, μη ξεχνάμε ότι με παρόμοιο τρόπο ο επιστημονικός/ακαδημαϊκός όρος της Επιχειρησιακής Έρευνας (Operations Research-OR) προήλθε από τον ίδιο χώρο: τις Βρετανικές και Αμερικανικές Ένοπλες Δυνάμεις κατά τη διάρκεια του 1ου και 2ου παγκόσμιου πολέμου. Στην Ελλάδα η πρόταση αυτή είχε δημοσιευθεί μέσω οικονομικής ιστοσελίδας με στόχο την αφύπνιση των στελεχών των Ελληνικών επιχειρήσεων ή/και τραπεζών ώστε να προηγηθούν σε παγκόσμιο επίπεδο και την προτροπή να εφαρμόσουν τη Επιχειρησιακή Διαχείριση Επικινδυνότητας σε επιχειρηματικό/τραπεζικό επίπεδο, [8]. Η μέθοδος αυτή μπορεί να αποτελέσει ένα επιπλέον ολιστικό εργαλείο στήριξης αποφάσεων καθ' όλη τη διάρκεια του κύκλου ζωής μίας επενδυτικής/επιχειρηματικής απόφασης.
Οι Κεντρικές Τράπεζες, πέραν της υιοθέτησης της Επιχειρησιακής Διαχείρισης Επικινδυνότητας (ORM), πρέπει να αναθεωρήσουν πλήρως και τη φιλοσοφία τους όσο αφορά τη στελέχωση των Τμημάτων Διαχείρισης Κινδύνων με πληθώρα επιστημόνων σε ειδικότητες οι οποίες είναι σημαντικές στην ολιστική αντιμετώπιση των κινδύνων. Ειδάλλως, θα αποτυγχάνουν στις εκτιμήσεις τους και θα απωλέσουν περαιτέρω την αξιοπιστία τους με ταυτόχρονες αρνητικές κοινωνικές-πολιτικές επιπτώσεις σε παγκόσμιο επίπεδο.
*Δρ. Σωτήρης Ν. Καμενόπουλος, είναι κάτοχος Διδακτορικού Διπλώματος από τη Σχολή Μηχανικών Ορυκτών Πόρων του Πολυτεχνείου Κρήτης.
1. https://tontinecoffeehouse.com/2018/10/29/the-bank-of-englands-weathervane/
2. https://www.bloomberg.com/opinion/articles/2022-02-17/oil-the-reason-central-banks-keep-getting-inflation-wrong
3. http://eres2014.conferences.gr/uploads/media/ERES_2014_Program_BOA.pdf
4. https://www.energy.gov/articles/department-energy-launches-minerals-sustainability-division-enable-ongoing-transformation
5. https://www.energy.gov/fecm/division-minerals-sustainability
6. https://www.energy.gov/fecm/division-minerals-sustainability
7. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC7309895/
8. https://www.capital.gr/me-apopsi/3539094/spanies-gaies-kai-i-nea-geopolitiki-pragmatikotita