Είναι, όμως, δυνατόν να προωθηθεί «θετική ατζέντα» εν μέση κρίσει και με πλαίσιο τις αυτοκρατορικές φιλοδοξίες της Τουρκίας;
Αντίθετα με τα κοινώς κρατούντα, όταν οι εντάσεις αγγίζουν το απόγειο, συχνά ανοίγεται κάποιο παράθυρο για συνεννόηση, καθώς η προσοχή συγκεντρώνεται σε επικίνδυνες επιλογές οι οποίες συνεπάγονται μια απειλητική κλιμάκωση. Τότε, η οδός της συνεννόησης προβάλλει ως απελευθερωτική προοπτική από τα διλήμματα. Τι εμποδίζει σήμερα την αναζήτηση συνεννόησης με την Τουρκία;
Κατ’ αρχάς, οι ανταγωνισμοί γύρω από τα οικονομικά και γεωπολιτικά συμφέροντα έχουν ενταθεί, ενόσω ο έλεγχος του θαλασσίου χώρου αποκτά αύξουσα σημασία. Το πρόσφατο «ατύχημα» στον υποθαλάσσιο αγωγό φυσικού αερίου ανέδειξε πτυχές της θαλάσσιας γεωπολιτικής, τις οποίες αφελώς αγνοούσαμε. Τέτοια ζητήματα, πάντως, υφίστανται ανάμεσα σε διάφορες άλλες χώρες, χωρίς να προκαλούν υποχρεωτικά τεταμένη ατμόσφαιρα, όπως συμβαίνει στις ελληνοτουρκικές σχέσεις.
Το δεύτερο εμπόδιο στη συνεννόηση είναι η ανάμειξη εσωτερικής και εξωτερικής πολιτικής, προφανής στην Τουρκία. Γενικά, ο παράγων αυτός ακολουθεί τις διακυμάνσεις των εκατέρωθεν πολιτικών διακυβευμάτων. Δεν συνιστά, όμως, γενεσιουργό αίτιο· απλώς διογκώνει και ενισχύει τις υφιστάμενες εντάσεις. Η τρίτη πηγή της δυσανεξίας, πιθανώς η δυσκολότερη να αντιμετωπιστεί, δεν συζητείται συχνά. Ανάγεται στον ιστορικό χρόνο. Κατά την εγκαθίδρυση των συγχρόνων κρατών και κοινωνιών, οι παράλληλες εθνικές πορείες στηρίχτηκαν σε ανταγωνιστικά αφηγήματα, στις «Μυθιστορίες». Η «Μυθιστορία», όροςεπινόηση του ιστορικού William H. Mc Neil, εκφράζει την ανάμειξη μύθου και ιστορίας, στην οποία στηρίζεται η συνοχή και η αυτογνωσία μιας πολιτικής κοινωνίας. Απαραίτητες για τη μετάβαση από τον οθωμανικό στον σύγχρονο «βεστφαλιανό» κόσμο, οι Μυθιστορίες Ελλήνων και Τούρκων λειτούργησαν πολωτικά και δαιμονοποιητικά. Υπογραμμίζουν τις διαφορές και αμβλύνουν τις ομοιότητες. Σήμερα, μετά από την αστοχία των μεγάλων ιδεολογιών, αυτά τα αφηγήματα αποκτούν αυξημένο βάρος στις διεθνείς σχέσεις. Η ουκρανική κρίση, σε μεγάλο βαθμό, είναι μια σύγκρουση ανάμεσα σε αναδυόμενες ή μετασχηματιζόμενες Μυθιστορίες.
ΧΩΡΙΣ ΜΥΘΙΣΤΟΡΙΕΣ. Η έξοδος από τη δομική ελληνοτουρκική αντιπαράθεση δεν είναι δυνατή χωρίς να αναπλαστούν οι αμοιβαίες Μυθιστορίες. Ο Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν, για εσωτερικούς λόγους, σήμερα αξιοποιεί το πολωτικό αφήγημα – πολλώ μάλλον καθώς προσφέρεται η επέτειος της Μικρασιατικής Καταστροφής. Εντούτοις, ως μέγας τεχνίτης του ιδεολογικού λόγου, ενδέχεται αύριο να εκφραστεί διαφορετικά – όπως, άλλωστε, το έχει επανειλημμένως πράξει. Εφόσον το κρίνει σκόπιμο, μπορεί να αναφερθεί περισσότερο στην κοινή οθωμανική κληρονομία, παρά στις διαιρετικές τάσεις της νεωτερικής πορείας· να επανέλθει, δηλαδή, στις παλαιότερες φάσεις της πορείας του.
Τέτοιες αναθεωρήσεις ούτε απλές ούτε άμεσες είναι. Χρειάζονται αλλεπάλληλες και παράλληλες προσπάθειες. Προς επίρρωση, σχετικά με τη μετάβαση από την Οθωμανική Αυτοκρατορία στα σύγχρονα κράτη, η ιστορική έρευνα έχει προσφέρει πλούσιο υλικό για μια παραγωγική αναδημιουργική Μυθιστορία. Οι ενέργειες για την αμυντική θωράκιση και την οικοδόμηση συμμαχιών αποτελούν προϋπόθεση sina qua non για την εξασφάλιση των συμφερόντων της χώρας. Δεν πρέπει, όμως, να ακυρώνουν τον στόχο για την υπέρβαση των δομικών δυσκολιών στο επίπεδο των εκατέρωθεν αναπαραστάσεων.
Και τούτο ποιείν, κακείνο μη αφιέναι. Ή, κατά Μακρόν, «en même temps».
*Ο Γιώργος Πρεβελάκης είναι ομότιμος καθηγητής Γεωπολιτικής στη Σορβόννη (Paris 1) και ερευνητής στο CNRS (UMR Géographie-cités)
Από ΤΑ ΝΕΑ