Η χρεοκοπία της Lehman Brothers και η αβέβαιη τύχη της AIG συγκλονίζει βέβαια τα θεμέλια του παγκόσμιου τραπεζικού συστήματος, όμως αυτή δεν είναι η πρώτη φορά που συμβαίνει κάτι τέτοιο. Ούτε και θα είναι η τελευταία. Αντίστοιχες κρίσεις είχαμε στο τραπεζικό σύστημα και το 1929 και το 1989 στις ΗΠΑ. Το 1929 υπήρχαν τράπεζες που διέθεταν στο ταμείο τους μόνο 500 δολάρια, όταν οι καταθέσεις σε αυτές ήταν 5 εκατ. δολάρια. Το 1989 με την κρίση των Savings and Loans Associations (μικρές τοπικές τράπεζες που χορηγούσαν στεγαστικά δάνεια) η κυβέρνηση του πατέρα Μπους αναγκάστηκε να διαθέσει περί τα 124 δισ. δολάρια για να διασώσει το σύστημα – 747 τέτοιες τράπεζες χρεοκόπησαν τότε (από τις περίπου 3.800). Ενας από τους λόγους που συνέβη αυτό ήταν ότι δεν υπήρχε επαρκής εποπτεία εξαιτίας της κατάργησης πολλών εκ των ρυθμίσεων που ίσχυαν ώς το 1981, οπότε και ανέλαβε πρόεδρος των ΗΠΑ ο Ρόναλντ Ρέιγκαν. Σήμερα, ο λόγος της κατάρρευσης των επενδυτικών τραπεζών, αλλά και πολλών μικρών εμπορικών τραπεζών, είναι και πάλι η έλλειψη εποπτείας που οφείλεται στην πλήρη κατάργηση του Glass - Steagall Act από τον Μπιλ Κλίντον το 1999.
Ας δούμε με απλά λόγια πώς λειτουργεί το τραπεζικό σύστημα και πώς εκτός από το τυπωμένο χρήμα υπάρχει και το τραπεζικό χρήμα. Αν υπάρχει μια οικονομία με μια μόνο τράπεζα και πάμε να καταθέσουμε 100 ευρώ σε αυτήν, τότε η τράπεζα θα κρατήσει στο ταμείο ως αποθεματικό ένα ποσοστό των χρημάτων (αφού μάλλον δύσκολα θα αναλάβουμε όλα τα χρήματα μεμιάς) και θα δανείσει τα υπόλοιπα. Το ποσοστό αυτό καθορίζεται από τις κεντρικές τράπεζες. Αν υποθέσουμε ότι είναι 10%, τότε η τράπεζα μπορεί να δανείσει 90 ευρώ από τα 100 που αρχικά καταθέσαμε. Αν έρθει τώρα ένας γείτονας και δανεισθεί τα 90 ευρώ για να κάνει με αυτά επενδύσεις ή αγορές, τότε τα 90 ευρώ θα ξαναγυρίσουν σταδιακά στην τράπεζα, η οποία θα μπορεί να δανείσει πλέον τα 81 ευρώ (καθώς τα 9 θα πρέπει να τα κρατήσει ως αποθεματικό στο ταμείο). Αυτός ο κύκλος μπορεί να επαναληφθεί πολλές φορές και έχουμε μια φθίνουσα γεωμετρική πρόοδο το άθροισμα της οποίας είναι 1.000. Από αυτά τα 1.000 ευρώ, τα 100 είναι το αρχικό χαρτονόμισμα των 100 ευρώ που καταθέσαμε. Τα άλλα 900 είναι τραπεζικό χρήμα – δηλαδή χρήμα η ύπαρξη του οποίου αποδεικνύεται από το βιβλιάριο καταθέσεων. Θεωρητικά δεν υπάρχει πρόβλημα. Η τράπεζα έχει απαιτήσεις που ισοφαρίζουν τις υποχρεώσεις της. Αν έχει δηλαδή καταθέσεις 1.000 ευρώ, τότε θα έχει και απαιτήσεις 1.000 ευρώ (900 ευρώ σε απαιτήσεις και 100 στο ταμείο). Χώρια τα ίδια κεφάλαια.
Πώς μπορεί να αποσταθεροποιηθεί το σύστημα; Ας υποθέσουμε ότι η τράπεζα δανείζει αυτά τα 900 ευρώ και σε ορισμένους πελάτες με μειωμένη πιστοληπτική ικανότητα (δηλαδή σε άτομα που ύστερα από κάποιο διάστημα αδυνατούν να εξυπηρετήσουν το χρέος τους). Για όσο διάστημα η τράπεζα δάνειζε χρήμα, η οικονομία παρουσίαζε ανάπτυξη. Τα δάνεια την κινούσαν. Οταν όμως κάποια από αυτά τα δάνεια αρχίζουν να καθίστανται επισφαλή, τότε η τράπεζα πρέπει να προχωρήσει στην κατάσχεση και την εκποίηση των περιουσιακών στοιχείων των αφερέγγυων δανειοληπτών. Εδώ είναι το πρόβλημα. Συχνά, τα περιουσιακά στοιχεία πωλούνται φθηνότερα όταν πωλούνται αναγκαστικά. Η τράπεζα γράφει ζημίες, οι οποίες συχνά ξεπερνούν τα ίδια της κεφάλαια και οι καταθέτες χάνουν κάποια από τα λεφτά τους. Κανένα πρόβλημα για τον διευθυντή της τράπεζας. Οσο οι καιροί ήταν καλοί γέμιζε την τσέπη του με παχυλές αμοιβές και γενναιόδωρα μπόνους. Μεγάλο πρόβλημα για τους καταθέτες και το Δημόσιο. Στην κρίση των S&Ls οι καταθέτες έχασαν περί τα 60 δισ. δολάρια. Μεγαλύτερη ήταν η ζημία για την οικονομία και τους εργαζόμενους, μιας και άρχισε μια απότομη ύφεση. Η ύφεση του 1990-91 στοίχισε 2 εκατομμύρια θέσεις εργασίας.
Οι επηρμένοι γιάπηδες έχουν όμως φουσκωμένα πορτοφόλια. Τα γέμισαν στους καλούς καιρούς δημιουργώντας τεράστιες ποσότητες τραπεζικού χρήματος (διαφόρων μορφών: ομόλογα, καταθέσεις, τιτλοποιημένα δάνεια κ.λπ.) που φούσκωναν την αξία των ακινήτων πολύ πέραν της πραγματικής. Για όσο καιρό κρατούσε αυτό, τα μπόνους ήταν γενναία για τα αστέρια της Wall Street. Η σαμπάνια έρρεε άφθονη. Το γήπεδο του γκολφ τους περίμενε κάθε Κυριακή που πήγαιναν με τη Φεράρι τους. Και όταν άρχισαν να μην αποπληρώνονται τα δάνεια και διαπιστώθηκε ότι μεγάλο μέρος τους δεν θα μπορούσε ποτέ να εισπραχθεί, τότε οι πρίγκιπες ζήτησαν την προστασία του κράτους. Του κράτους που το ξόρκιζαν στους καλούς καιρούς.
Για το κράτος το διακύβευμα είναι μεγάλο. Αν, όπως πρέπει, αφεθούν οι τράπεζες στην τύχη τους θα χαθούν πολλά χρήματα και η πραγματική οικονομία θα καταρρεύσει. Το σύστημα πρέπει πάση θυσία να διασωθεί. Εκεί ποντάρουν άλλωστε και αυτοί. Αυτός είναι και ο επονομαζόμενος ηθικός κίνδυνος. Για τη σημερινή κρίση, όπως και για τις παλαιότερες, την κύρια ευθύνη φέρουν οι καβαλημένοι γιάπηδες. Δυστυχώς, τους πληρώνουμε όλοι μας όμως. Η εποπτεία του τραπεζικού συστήματος πρέπει συνεπώς να είναι αυστηρή. Και όταν παραβαίνει κάποιος τους κανόνες, θα πρέπει να τιμωρείται ανάλογα. Αυτό είναι το δίδαγμα και από αυτήν την κρίση. Είναι αμφίβολο όμως ότι θα υπάρξει πολιτικό σθένος για ρύθμιση των αγορών. Για δύο λόγους. Πρώτον, οι τράπεζες στην Αμερική χρηματοδοτούν τους πολιτικούς και έχουν ισχυρό λόμπι. Δεύτερον, σε μια φάση ανάκαμψης οι πολιτικοί έχουν κάθε λόγο να δώσουν και άλλον αέρα στην ανάπτυξη. Εστω και δημιουργώντας μια ακόμη φούσκα.
(Από την εφημερίδα Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ, 18/09/2008)