Η ενεργειακή μετάβαση προς μηδενικές εκπομπές CO2 όσο γρήγορα και αν προχωρήσει δεν λύνει άμεσα το πρόβλημα, οπότε χρειάζονται νέοι σχεδιασμοί και μέτρα για την αντιμετώπιση της λειψυδρίας και βιώσιμη ανάπτυξη. Κυρίαρχος ο ρόλος της Έρευνας και Ανάπτυξης (R&D) με γενναία κρατική υποστήριξη (μόνο 0,58%! του ΑΕΠ το 2023).
Στην ηπειρωτική χώρα επείγει η συγκράτηση των υδάτων στην λεκάνη απορροής για εμπλουτισμό του υδροφόρου ορίζοντα και για την συγκέντρωση-αποθήκευση με την κατασκευή κατάλληλων ταμιευτήρων με ετήσιο/εποχιακό κύκλο διαχείρισης. Τα έργα αυτά μπορούν να σχεδιασθούν και να λειτουργήσουν με κατάλληλη διαχείριση και ως αντιπλημμυρικά, αποφεύγοντας τις καταστροφές από τις πλημμύρες, που όλο και συχνότερα εμφανίζονται τελευταία. Παλαιότερα, το πρόγραμμα της ΔΕΗ με την κατασκευή μεγάλων ταμιευτήρων νερού για υδροηλεκτρική αξιοποίηση συνέβαλε καίρια στην αντιπλημμυρική προστασία των κατάντη περιοχών και αργότερα στην αύξηση των αρδευομένων αγροτικών εκτάσεων και στην ύδρευση γειτονικών πόλεων. Ένας δείκτης σχετικά με την αξιοποίηση των επιφανειακών υδάτων είναι και το ποσοστό που καταλήγει στη θάλασσα αναξιοποίητο και ενίοτε με καταστροφικές συνέπειες, οπότε καθίσταται αναγκαίος ο στόχος για ελαχιστοποίηση αυτού του δείκτη.
Τα νησιά και ιδιαίτερα τα Αιγαιοπελαγίτικα, έχουν πολύ χαμηλότερες βροχοπτώσεις σε σχέση με την ηπειρωτική χώρα ενώ λείπουν και οι μεγάλες λεκάνες απορροής. Η κατανάλωση νερού κατ’ άτομο ακολουθεί αυξητικούς ρυθμούς, όπως και ο αριθμός των επισκεπτών στα νησιά, ιδιαίτερα κατά την θερινή περίοδο, οπότε και οι ανάγκες σε νερό αυξάνονται αντίστοιχα. Τα υπόγεια νερά με τον χαμηλό υδροφόρο ορίζοντα δεν επαρκούν και ως υφάλμυρα δεν προσφέρονται πλέον για χρήση, οπότε χρειάζονται επειγόντως λύσεις. Παλαιότερα, κατά την θερινή περίοδο ένα καράβι-τάνκερ με νερό από τη ηπειρωτική χώρα περνούσε από κάποια νησιά και γέμιζε τις δεξαμενές για τις ανάγκες των κατοίκων και των επισκεπτών με υψηλό κόστος.
Μετέπειτα και με ην εξέλιξη της τεχνολογίας άρχισε η εγκατάσταση των μονάδων αφαλάτωσης από τους Δήμους χωρίς όμως ολοκληρωμένες μελέτες σε κάθε νησί για αδιάλειπτη παροχή νερού και για το σύνολο των αναγκών του σε έναν ορατό χρονικό ορίζοντα. Οι σύγχρονες μονάδες αφαλάτωσης (με αντίστροφη ώσμωση) χρησιμοποιούν ηλεκτρική ενέργεια, καθώς επίσης και για τις απαραίτητες αντλήσεις, οπότε αυξάνονται και οι εκπομπές CO2, αφού η ηλεκτρική ενέργεια από τους αυτόνομους σταθμούς βασίζεται στο πετρέλαιο. Ένα σύνηθες πρόβλημα στα νησιά είναι και η διακοπή υδροδότησης των καταναλωτών λίγη ώρα μετά την διακοπή της ηλεκτροδότησης. Έτσι, δύο κρίσιμες υποδομές που είναι αλληλένδετες, αδυνατούν να ανταποκριθούν στο σκοπό τους με μεγάλες συνέπειες σε κατοίκους και επισκέπτες, ιδιαίτερα στην τουριστική περίοδο.
Η πρακτική που ακολουθείται συνήθως, δηλαδή δημόσια οικονομική υποστήριξη των Δήμων για να εγκαταστήσουν μια μονάδα αφαλάτωσης χωρίς τις αναγκαίες μελέτες, τόσο για τη αδιάλειπτη παροχή νερού όσο και για την χρήση καθαρής ηλεκτρικής ενέργειας, δεν συνάδει με τους στόχους της βιώσιμης ανάπτυξης και την ενεργειακή μετάβαση. Κάποιες πρωτοβουλίες για έξυπνα νησιά, ή για ηλεκτροκίνηση είναι σαν να βάζουν το κάρο μπροστά από το άλογο, ενώ κάποιες εξαγγελίες για σταθμούς αντλησιοταμίευσης στα νησιά για να συνδέσουν τις δύο κρίσιμες υποδομές δείχνουν αχαλίνωτη φαντασία που κοστίζει πολύ (ένα πολύ ακριβό και περιττό μάθημα/El Hierro, με τα 200εκ.€ από το Τ.Α), ενώ πάσχουν οι κρίσιμες υποδομές στα νησιά.
Ηλεκτρική Ενέργεια στα Νησιά
Τα ηλεκτρικά συστήματα των νησιών θα πρέπει να υποστηρίξουν με αξιοπιστία την λειτουργία των μονάδων αφαλάτωσης και των αντλήσεων και μάλιστα με καθαρή ενέργεια από τις ΑΠΕ κατά μέγιστο ποσοστό. Στα Διασυνδεδεμένα Νησιά με το εθνικό σύστημα μεταφοράς παρέχεται ηλεκτρική ενέργεια που βασίζεται στις ΑΠΕ με στόχο να φθάσει στο 80% το 2030. Πέραν όμως της διασύνδεσης των νησιών που εξασφαλίζεται με δύο υποβρύχια καλώδια (συνθήκη Ν+1), θα ήταν σκόπιμο και χρήσιμο να αξιοποιηθούν οι τοπικές ΑΠΕ με το απαραίτητο σύστημα αποθήκευσης και με τις αρχές και τεχνικές των Microgrids, εισάγοντας και την ψηφιακή τεχνολογία στο τοπικό δίκτυο Διανομής με καινοτόμες τεχνολογίες διαχείρισης. Έτσι, σε περίπτωση βλάβης στη διασύνδεση εξασφαλίζεται η ηλεκτροδότηση τουλάχιστον στις κρίσιμες υποδομές του νησιού. Ένα σύγχρονο σύστημα επιλογής φορτίων κατά προτεραιότητα (Load Shedding) θα εξασφαλίζει την ομαλή τροφοδότηση των επιλεγμένων φορτίων του νησιού σε περίπτωση βλάβης στην διασύνδεση, αποφεύγοντας το black-out (πρόσφατο το black-out στις 15/08/2024 σε Ίο, Σίκινο, Φολέγανδρο).
Υπάρχει ένα ευρύ πρόγραμμα του ΑΔΜΗΕ για την διασύνδεση των μεγάλων και μεσαίου μεγέθους νησιών με το εθνικό σύστημα μεταφοράς, που θα ολοκληρωθεί στα αμέσως επόμενα χρόνια, ενώ ένας αριθμός μικρών και απομακρυσμένων νησιών θα διατηρήσει τους αυτόνομους σταθμούς παραγωγής με πετρέλαιο. Η διείσδυση των ΑΠΕ στα Μη Διασυνδεδεμένα Νησιά σε ετήσια βάση παραμένει πολύ χαμηλή και με υψηλές επιβαρύνσεις ΥΚΩ, σε σχέση με το ηπειρωτικό σύστημα και τον στόχο 80% ΑΠΕ το 2030. Η μεγάλη πρόκληση είναι να αρχίσει η ενεργειακή μετάβαση σε αυτά τα νησιά με στόχους διείσδυσης 80% και 90% ΑΠΕ σε ετήσια βάση, καλύπτοντας όλες τις ενεργειακές ανάγκες τους και ιδιαίτερα τις ανάγκες της μονάδας αφαλάτωσης, με πολύ ελκυστικά οικονομικά και περιβαλλοντικά αποτελέσματα. Αυτός ο μετασχηματισμός όμως δεν μπορεί να γίνει με τον σημερινό Διαχειριστή (ΔΕΔΔΗΕ) που λειτουργεί τους αυτόνομους σταθμούς πετρελαίου. Επομένως, χρειάζονται μεταρρυθμίσεις για την μετάβαση στον νέο Διαχειριστή-Επενδυτή του νέου συστήματος παραγωγής για την τελική λύση (ΑΠΕ + Αποθήκευση + μονάδα πετρελαίου εφεδρική/συμπληρωματική) με ανταγωνιστική διαδικασία. Ο σημερινός Διαχειριστής θα επικεντρωθεί στο δίκτυο με τις μεγάλες ανάγκες για ψηφιακό μετασχηματισμό, στη λειτουργία, προστασία και διαχείριση του δικτύου.
Προτάσεις για την Υδροδότηση των Νησιών
Προτείνονται μερικά βασικά κριτήρια σχεδίασης και υλοποίησης της υδροδότησης των νησιών για έναν ορατό χρονικό ορίζοντα:
- Χωροθέτηση της μονάδας αφαλάτωσης στο κατάλληλο σημείο της ακτογραμμής του νησιού και ένταξη στον περιβάλλοντα χώρο, καλύπτοντας μια σειρά βασικών παραμέτρων/απαιτήσεων. Η επιλογή της κατάλληλης θέσης είναι κρίσιμος παράγων, ενώ στα μεγάλα νησιά μπορούν να αναζητηθούν πάνω από μια θέση. Η μονάδα αφαλάτωσης τροφοδοτεί απευθείας την δεξαμενή αποθήκευσης-τροφοδότησης.
- Χωροθέτηση της δεξαμενής αποθήκευσης-τροφοδότησης αφαλατωμένου νερού για χρήση σε κατάλληλη θέση. Το ανάγλυφο των νησιών προσφέρεται για την εγκατάσταση της δεξαμενής σε κατάλληλη θέση και υψόμετρο ώστε η υδροδότηση των οικισμών να γίνεται με ελευθέρα ροή για το σύνολο των οικισμών κατά το δυνατόν όπου προσφέρεται, χωρίς επιμέρους δεξαμενές και αντλιοστάσια στο δίκτυο διανομής (πχ η ύδρευση της Μήλου + μια ανεμογεννήτρια που υλοποιήθηκε πριν δύο σχεδόν δεκαετίες). Κατά προτίμηση η υπόγεια δεξαμενή (χωρισμένη σε δύο ή τρεις θαλάμους για τις ανάγκες συντήρησης) εντάσσεται καλύτερα στο περιβάλλον κάθε νησιού. Η αποθηκευτική ικανότητα κατά το δυνατόν να καλύπτει ανάγκες δύο ημερών μέσης ζήτησης τους θερινούς μήνες. Στα μεγάλα νησιά μπορούν να χωροθετηθούν περισσότερες από μία δεξαμενή (όπως και με τις μονάδες αφαλάτωσης), ενώ θα ήταν χρήσιμη η διασύνδεσή τους και μέσω κατάλληλου αντλιοστασίου. Έτσι, σε διακοπή της ηλεκτροδότησης εξασφαλίζεται η αδιάλειπτη παροχή νερού για δύο ημέρες, χρόνος ικανός για να επανέλθει η ηλεκτροδότηση στο νησί.
- Η λειτουργία και διαχείριση της μονάδας αφαλάτωσης, αλλά και η επένδυση, προτείνεται να γίνει από έμπειρη ιδιωτική επιχείρηση με μακρόχρονο συμβόλαιο ανταποκρινόμενη στην αυξανόμενη ζήτηση, παρέχοντας το αφαλατωμένο νερό στην δεξαμενή αποθήκευσης-τροφοδότησης. Θα ήταν πολύ επωφελές εάν ο διαχειριστής του ηλεκτρικού συστήματος του νησιού αναλάμβανε (και με σύμπραξη) και την λειτουργία της μονάδας αφαλάτωσης, εντάσσοντάς στις κατάλληλες ζώνες την λειτουργία της, ιδιαίτερα στα νησιά με αυτόνομο ηλεκτρικό σύστημα και μεγάλη διείσδυση των ΑΠΕ. Το έργο των Δήμων επικεντρώνεται στο δίκτυο διανομής νερού (χωρίς διαρροές) και στους καταναλωτές, χωρίς αντλιοστάσια (λειτουργία-συντήρηση) και χωρίς λογαριασμούς ηλεκτρικής ενέργειας.
- Η ηλεκτρική ενέργεια για την αφαλάτωση και τις αντλήσεις στο σύνολό τους θα πρέπει να βασίζεται στις ΑΠΕ, οπότε αυτό το ηλεκτρικό φορτίο μπορεί να λειτουργήσει και ως ένα εργαλείο για την βέλτιστη διαχείριση του αυτόνομου συστήματος και της βέλτιστης αξιοποίησης των ΑΠΕ.
Συνοψίζοντας, η ηλεκτροδότηση και η ύδρευση των νησιών αποτελούν κρίσιμες υποδομές και κάθε διακοπή της λειτουργίας τους έχει μεγάλο οικονομικό και κοινωνικό κόστος. Το πρόβλημα της ύδρευσης θα επιδεινώνεται στα αμέσως επόμενα χρόνια, οπότε χρειάζονται τώρα δράσεις κατά προτεραιότητα με εμπεριστατωμένες μελέτες, αξιοποιώντας με βέλτιστο τρόπο και τις δημόσιες επιδοτήσεις, για αειφόρο ανάπτυξη και κοινωνική ευημερία. Τέλος η ενεργειακή μετάβαση αντιμετωπίζοντας και την λειψυδρία χρειάζεται νέες ιδέες, καινοτόμες τεχνολογίες, μελέτες-έρευνα και μεταρρυθμίσεις, αφού υπάρχει και το κατάλληλο έμψυχο δυναμικό.
*Ο κ. Γιάννης Χατζηβασιλειάδης είναι Σύμβουλος Μηχανικός, Επίτιμος Πρόεδρος ΙΕΝΕ