στις διεθνείς αγορές και στην κινεζική κυβέρνηση μεγαλύτερη επιρροή στην Κεντρική Ασία (ΚΑ), μια περιοχή όπου Πεκίνο και Μόσχα έχουν ανταγωνιστικές βλέψεις επιρροής από καιρού.
Πράγματι, o ανταγωνισμός αυτός σε μεγάλο βαθμό παρακίνησε τον ενθουσιασμό του Πεκίνου για την δημιουργία του ‘Οργανισμού Συνεργασίας της Σαγκάης’ κατά την δεκαετία του 2000. Η Κίνα εκτιμά ότι, ενώ μπορεί επί του παρόντος να μοιράζεται μια «χωρίς όρια» εταιρική σχέση με τη Ρωσία, η μακροζωία αυτής της συνεργασίας δεν είναι εγγυημένη. Η Τουρκία, ενδιαφερόμενη από την δεκαετία του 1990 για τις πολιτισμικώς συγγενείς τουρκόφωνες χώρες της ΚΑ (Ουζμπεκιστάν, Καζακστάν, Τουρκμενιστάν, Κιργιστάν), επιδιώκει ενεργώς να αποκομίσει τα μέγιστα από τον ως άνω ανταγωνισμό των δύο ‘γιγάντων’ της Ευρασίας.
Η παρούσα ανάλυση -που βασίζεται στη Νεο-ρεαλιστική Σχολή Διεθνών Σχέσεων- επιδιώκει να καταδείξει ότι για την Άγκυρα η δυνατότητα ή μη συνδυασμού του σχεδίου ‘Μεσαίος Διάδρομος’ με την πρωτοβουλία ‘Μια Ζώνη Ένας Δρόμος’ (Belt and Road Initiative) της Κίνας, στην ουσία αντανακλά τον γεωστρατηγικό αυτοπροσδιορισμό της Τουρκίας στον 21ο αιώνα.
Λέξεις κλειδιά: Τουρκικός Ευρασιανισμός, Τρίτος Πόλος, Δύση, Ρωσία, Ευρασιανισμός, Κίνα, OBOR, Μέσος Διάδρομος
1. Τουρκική ευρασιατική ιδεολογία: ένα γεωπολιτικό στρατηγικό εργαλείο αξιοποιούμενο από το κυβερνόν κόμμα AKP.
Οι κύριοι στόχοι της Τουρκίας πίσω από την πρωτοβουλία εμπορικής και ενεργειακής διασυνδεσιμότητας ‘Μεσαίος Διάδρομος’ (χάρτης 1) είναι η δημιουργία ζώνης οικονομικής ανάπτυξης στην περιοχή της Κεντρικής Ευρασίας, η ενθάρρυνση επαφής εθνοτήτων, η ενίσχυση της αντίληψης των Τούρκων για την περιοχή ως ιδιοκτησίας τους, η σύνδεση Ευρώπης-Ασίας και ιδίως με την περιοχή του Καυκάσου, Κεντρικής, Ανατολικής και Νότιας Ασίας, η δημιουργία συνδεσιμότητας Ανατολής-Δύσης και Βορρά-Νότου, η επέκταση των αγορών και δημιουργία μεγάλων οικονομιών κλίμακας. Με άλλα λόγια, το όραμα της Τουρκίας για έναν πολυπολικό κόσμο με αυτήν ως έναν από τους πόλους, στο πλαίσιο της αμφισβήτησης της παγκόσμιας τάξης που οικοδομήθηκε από την Ουάσιγκτον κατά την επαύριο του Β' Παγκοσμίου Πολέμου (1945). Η Άγκυρα εργαλειοποιεί το καθεστώς του Σουλτάνου της πρώην Οθωμανικής Αυτοκρατορίας ως Χαλίφη της Ούμα (μουσουλμανική κοινότητα), για να ανακαλέσει στην μνήμη της παγκόσμιας κοινής γνώμης την αδικία της άρνησης στον Ισλαμικό Κόσμο -με άλλα λόγια στην ισλαμική ταυτότητα (1)-, του δικαιώματος να περιλαμβάνεται ως ισότιμος εταίρος και ανταγωνιστής στην θεμελίωση της καπιταλιστικής ανάπτυξης και προσδιορισμού της έννοιας του οικουμενικού πολιτισμού.
Χάρτης 1: ‘The Middle Corridor’, The Rebirth of the Middle Corridor’, Caucasus Watch, 22.06.2022, railfreight.com.
Αξίζει να αναφερθεί εδώ ότι στην πορεία των ιδεολογικών ρευμάτων στη μεταπολεμική Τουρκία, ο τουρκικός ιστορικός και διεθνής ρόλος δεν μπορεί να καθοριστεί αποκλειστικά με βάση τη Δυτική Νεωτερικότητα και την σχέση της χώρας με τη Δύση. Η αναζήτηση μιας πιο περίπλοκης ταυτότητας, που δεν θα αρνούνταν απαραιτήτως την Δύση, αλλά θα διαφοροποιείτο από αυτήν και θα τοποθετείτο μεταξύ Δύσης και Ανατολής, κρυπτογραφείται σε έννοιες όπως «Μεγάλη Τουρκία», «γεφυροποιό κράτος» ή «κεντρικό κράτος». Στην ρητορική του κυβερνώντος κόμματος ΑΚΡ, ο αντιδυτικισμός του Ισλαμικού Κινήματος -φυσικός σύμμαχος του Ρωσικού Ευρασιανισμού-, παίρνει την μορφή του ‘Ισλαμικού Ευρασιανισμού’. Όσον αφορά την ταυτότητα, ιστορία και το διεθνές πλαίσιο της σύγχρονης Τουρκίας, το κίνημα του ‘Ισλαμικού Ευρασιανισμού’ φιλοδοξεί να εξελίξει την Τουρκία σε έναν αυτοτελή πόλο του διεθνούς συστήματος, ο οποίος θα καθορίζεται βάσει συγκεκριμένων ιδεολογικών, πολιτιστικών, πολιτικών και οικονομικών χαρακτηριστικών. Σε αυτή την εξίσωση, μια πιο ασιατική και ευρασιατική διεθνής εμβέλεια του τουρκικού κράτους αποδίδεται στην αντιδυτικής κατεύθυνσης προώθηση του ισλαμικού πολιτισμού και στην αποκέντρωση της διεθνούς τάξης, όμως η Δύση για την Τουρκία μετά βεβαιότητος δεν θα ακυρώνεται ούτε θα εγκαταλείπεται, απλώς δεν θα θεωρείται πλέον ως ο φυσικός πολιτιστικός χώρος της Τουρκίας. Κατά την θεώρηση του κυβερνώντος κόμματος ΑΚΡ, η Τουρκία -παρότι διέπεται από θεσμικούς και υλικούς δεσμούς με την Δύση συσχετιζόμενους με ρεαλιστικούς στρατηγικούς υπολογισμούς της Άγκυρας-, η Δύση γίνεται για την Τουρκία εργαλείο αποδόμησης και αναστροφής του ίδιου της εαυτού. Η τουρκική στρατηγική του ‘Τρίτου Πόλου’ επιδιώκει να ανατρέψει ακριβώς αυτή την κατάσταση επιλέγοντας το ευρασιατικό δόγμα (2).
Η Τουρκία εκτιμά την ωφέλεια που μπορεί να της προσδώσει ο ‘Μεσαίος Διάδρομος’ ως ένα μέσο όχι απλώς για να οικοδομήσει ισχυρότερους οικονομικούς δεσμούς με την ΚΑ, αλλά και για να βελτιώσει την στρατηγική της θέση. Η Άγκυρα από τριακονταετίας ήλπιζε να χειρισθεί τις κοινές γλωσσικές ρίζες της με τις τουρκόφωνες χώρες της περιοχής ώστε να τους προσφέρει μια ελκυστική εμπορική διέξοδο, εναλλακτική των προτεινόμενων από το Ιράν ή την Ρωσία, κράτη που αποτελούν από μακρού στρατηγικούς αντιπάλους της Τουρκίας.
2. Ο ‘Μεσαίος Διάδρομος’ ως όχημα της στρατηγικής του ‘Τρίτου Πόλου’ της Τουρκίας.
Η Τουρκία, εν μέσω παγκόσμιων οικονομικών μεταβολών ειδικώς μετά το 2018, προώθησε ένα νέο οικονομικό μοντέλο επικεντρωμένο στην ενδυνάμωση της βιομηχανικής της βάσης που θα διευκόλυνε την ανάπτυξή της και την επακόλουθη πολιτική αυτονομία της στην σκακιέρα των διεθνών σχέσεων.
Ο Πρόεδρος Ερντογάν, συνειδητοποιώντας τις «οικογενειακές ομοιότητες» (3) που μοιράζεται η Τουρκία με την Κίνα, την Ρωσία και το Ιράν, λόγω εφαρμογής ενός ‘εκλογικού αυταρχισμού’, της κοινής αντι-Δυτικής πολιτικής ατζέντας και της επιθυμίας να καλλιεργεί εξαρτήσεις της Δύσης από την Τουρκία και αιτήματα πολιτικής ανεξαρτησίας και αυτονόμησης της εξωτερικής πολιτικής, ανέπτυξε σχέδιό μετατροπής την χώρας του σε «κεντρικό κράτος» (4), ισότιμο πόλο ισχύος στο διεθνές σύστημα, φορέα εναλλακτικής πολιτιστικής ταυτότητας και ικανό να θέσει ή να έχει λόγο στη διαμόρφωση της διεθνούς τάξης. Ένα κράτος που σύμφωνα με τα λόγια του Ερντογάν είναι «πολυπολικό, πολυκεντρικό, πολυπολιτισμικό, πιο περιεκτικό και πιο δίκαιο» (5).
Η τουρκική στρατηγική του ‘Τρίτου Πόλου’ κατ’ ουσίαν αποβλέπει στην αναδιάρθρωση της παγκόσμιας τάξης, με άλλα λόγια του Συμβουλίου Ασφαλείας των Ηνωμένων Εθνών. Ο Πρόεδρος Ερντογάν χρησιμοποίησε το σύνθημα «ο κόσμος είναι μεγαλύτερος από πέντε» (6). Τόνισε ότι η Τουρκία μοιράζεται πολλές ομοιότητες με την Κίνα καθώς αμφότερα κράτη υποστηρίζουν μια πολυπολική διεθνή τάξη πραγμάτων, και οτι επιθυμεί να ακολουθήσει μια πολιτική που προσβλέπει σε μεγαλύτερο ρόλο και των δύο κρατών στο διεθνές σύστημα και προβολή μεγαλύτερης ισχύος πέραν των συνόρων τους και πιο αποτελεσματικά.
Υπ’ αυτή την έννοια, η Άγκυρα προωθεί την στρατηγική ‘Μεσαίος Διάδρομος’ (MC, χάρτης 2), επιδιώκοντας να συμβάλει στην ανάπτυξη της περιφερειακής συνεργασίας στην Ευρασία. Η πολιτική ολοκλήρωσης των σιδηροδρόμων της ‘Οικονομικής Ζώνης του Δρόμου του Μεταξιού’ (SREB) της Κίνας, εξίσου οραματίζεται να διευκολύνει την διηπειρωτική σύνδεση του «Μεσαίου Βασιλείου», αρχικά μέσω της Ρωσίας μέσω του ‘Βόρειου Διαδρόμου’ (NC). Οι επικρατούσες όμως κατά μήκος αυτής της εμπορικής οδού σκληρές χειμερινές συνθήκες και τα πολιτικά προβλήματα στις σχέσεις Ρωσίας-Δύσης τείνουν να αντικαταστήσουν τον ‘Βόρειο Διάδρομο’ με μια σύνδεση SREB και MC μέσω της Κεντρικής Ασίας και της Κασπίας Θάλασσας. Ο συνδυασμός των ανωτέρω οικονομικών διαδρόμων ενέχει το πλεονέκτημα της ταχύτητας έναντι του ‘Βορείου Διαδρόμου’ ή της ‘Ωκεάνιας Οδού’ (OR, χάρτης 3).
Η Τουρκία αποσκοπεί στην εκτροπή του 30 τοις εκατό των ροών που διέρχονται από τον ‘Βόρειο Διάδρομο’ προς τον ‘Μεσαίο Διάδρομο’. Για τον λόγο αυτό, προσπαθεί να παρακινήσει τα κράτη της Κεντρικής Ασίας να αναπτύξουν διαδρομές μεταφορών κατά τον σχεδιασμό της. Οι κυρώσεις που επιβλήθηκαν στη Ρωσία μετά την προσάρτηση της Κριμαίας (2014), η προβολή σκληρής ισχύος από πλευράς Άγκυρας στον πόλεμο του Ναγκόρνο-Καραμπάχ (2020) που αναβάθμισε την εικόνα της, στρατηγικές συνεργασίες συνδεσιμότητας της Τουρκίας με το Καζακστάν και το Ουζμπεκιστάν (ενόσω η προσοχή της Μόσχας αποσπάτο από τον πόλεμο της κατά της Ουκρανίας), καθώς και η περαιτέρω εμπλοκή της Άγκυρας στον Οργανισμό Τουρκογενών Κρατών (OTS) και την Διεθνή Διαδρομή Μεταφορών της Κασπίας (TITR), επιτρέπει στην Τουρκία να προβάλει με αξιώσεις το στρατηγικό σχέδιο οικονομικής συνεργασίας ‘Turkic World Vision-2040’. Μέσω του σχεδίου αυτού, η Άγκυρα επιδιώκει να ενσωματώσει τα τουρκογενή κράτη σε περιφερειακές και παγκόσμιες αλυσίδες εφοδιασμού και αξίας μέσω του ‘Μεσαίου Διαδρόμου’.
Χάρτης 2: Σχέδιο Οικονομικού ‘Μεσαίου Διαδρόμου’ Ευρασίας. SWP, 2022.
Χάρτης 3: Οικονομικές οδοί σύνδεσης Κίνας-Ευρώπης, SWP 2022.
Εκ παραλλήλου, η τουρκική κυβέρνηση επιδιώκει ανάπτυξη δεσμών μεταξύ της ‘Οικονομικής Ζώνης του Δρόμου του Μεταξιού’ (SREB) και των θαλάσσιων λιμένων της στην Μαύρη Θάλασσα και την Μεσόγειο μέσω της σιδηροδρομικής γραμμής Μπακού-Τιφλίδας-Καρς και του διαδρόμου Zangezur (Nakhizevan/Αζερμπαϊτζάν - νότια Αρμενία) και βελτιστοποιεί την σύνδεση φορτίου με υψηλής ταχύτητας τρένων με Βουλγαρία, Σερβία και Ουγγαρία, προκειμένου να τονώσουν την εμπορική διαμετακόμιση και να προωθήσει την οικονομική ολοκλήρωση της Νοτιοανατολικής Ευρώπης, του Νοτίου Καυκάσου και της Κεντρικής Ασίας υπό την αιγίδα της. Αφ’ ετέρου το Πεκίνο προωθεί μέσω του σχεδίου ‘Μια Ζώνη Ένας Δρόμος’ (BRI) κοινή χρήση ενέργειας και φυσικών πόρων μεταξύ των συμμετεχόντων κρατών, καθώς και εξορυκτικές δραστηριότητες για την υλοποίηση ενεργειακών και μεταλλευτικών έργων στην Τουρκία. Δεδομένης της στενής συνεργασίας μεταξύ Τουρκίας και Ευρωπαϊκής Ένωσης και της πρόθεσης της Κίνας να επενδύσει ιδιαιτέρως στην Κεντρική/Ανατολική Ευρώπη, καθίσταται σαφές ότι η βούληση της Τουρκίας να συνεργαστεί με την Κίνα και άλλες χώρες μέσω του ‘Μεσαίου Διαδρόμου’ αναβαθμίζει το ειδικό γεωπολιτικό βάρος της Άγκυρας στην σχέση ΕΕ-Κίνας. Εξάλλου οι Βρυξέλλες εμφανίζονται πρόθυμες να διερευνήσουν την ανάπτυξη εξωπεριφερειακής συνδεσιμότητας με τις οικονομίες των κρατών που συνεργάζονται στο πλαίσιο του ‘Μεσαίου Διαδρόμου’ σε θέματα επενδύσεων και εμπορίου, καθώς η εισβολή της Ρωσίας στην Ουκρανία αποκάλυψε την τρωτότητα της ΕΕ στους τομείς των δικτύων ενέργειας και της εφοδιαστικής αλυσίδας.
Δεδομένης όμως της δηλωμένης πρόθεσης της Τουρκίας να πετύχει αυτονόμηση εξωτερικής πολιτικής τόσο έναντι των ΗΠΑ/ΕΕ όσο και της Κίνας, πως λειτουργεί το Πεκίνο ενώπιον της προοπτικής του ‘Μεσαίου Διαδρόμου’ (MC); Αφ’ ενός η Άγκυρα επιθυμεί περισσότερες κινεζικές επενδύσεις στις τουρκικές υποδομές μεταφορών, ενέργειας και εξορύξεων και ροή κινεζικών περιουσιακών στοιχείων στην Τουρκία χωρίς όμως να προσφέρει προσοδοφόρους διαγωνισμούς στο Πεκίνο, αφ’ ετέρου το Πεκίνο δεν έχει καταστήσει σαφές το όραμά του για το από δεκαετίας επιχειρούμενη ‘Πρωτοβουλία Ζώνη και Δρόμος’ (BRI) στην Τουρκία. Η συμμετοχή της Τουρκίας στο ΝΑΤΟ και η οικονομική αλληλεπίδραση της Άγκυρας με την ΕΕ καθιστά επιφυλακτικό το Πεκίνο. Ο Seljuk Colakoglu υποστηρίζει οτι «…οι τάσεις στην παγκόσμια πολιτική, όπως ο εμπορικός πόλεμος ΗΠΑ-Κίνας, οι ταραχώδεις σχέσεις ΗΠΑ-Ρωσίας, η επαναφορά των αμερικανικών κυρώσεων κατά του Ιράν και η συνεχιζόμενη διαδικασία για την επίτευξη μιας τελικής ειρηνευτικής διευθέτησης στην Συρία έχουν κάνει την προοπτική περαιτέρω σινοτουρκικής συνεργασίας γενικά ακόμη πιο ασαφή» και καταλήγει στο οτι δεν διαφαίνεται κάποιου είδους ενοποίησης των σχεδίων υποδομών BRI και MC (7). Παρ' όλα ταύτα, η γεωπολιτική επισφάλεια που παρουσιάζουν για την Κίνα η παραδοσιακή Ωκεάνια Οδός (OR) και ο Βόρειος Διάδρομος (NC), εξωθεί την Κίνα σε στενότερη εμπορική σύμπραξη της κινεζικής Εταιρείας Σιδηροδρομικής Μεταφοράς Εμπορευματοκιβωτίων (China Railway Container Transport Corporation) με το Καζακστάν και το Αζερμπαϊτζάν (Σεπτ. 2024), επ' ωφελεία σαφώς του Μεσαίου Διαδρόμου (MC).
Σε κάθε περίπτωση πάντως, η ρωσική εισβολή στην Ουκρανία (02.2022) είχε τεράστιες στρατηγικές επιπτώσεις που επηρέασαν βαθύτατα το ισοζύγιο ισχύος της Ευρασίας, καθιστώντας τον έλεγχο της Κεντρικής Ασίας πραγματικό «μήλο της έριδος» για την Κίνα, τις ΗΠΑ/ΕΕ και την Τουρκία, ενόσω η εκεί επιρροή της Ρωσίας μειώνεται δραματικά. Φυσικά, η Μόσχα αυτή τη στιγμή προσπαθεί να διατηρήσει τη γεωπολιτική της μόχλευση στις χώρες της ΚΑ προτείνοντας την σύσταση με το Καζακστάν και Ουζμπεκιστάν μιας τριμερούς ένωσης φυσικού αερίου που ικανοποιεί επίσης την «δίψα» του Πεκίνου για μη υγροποιημένο φυσικό αέριο. Το Κρεμλίνο συγκάλεσε επίσης το ‘ΧIV Διεθνές Οικονομικό Φόρουμ Ρωσίας-Ισλαμικού Κόσμου’ με στόχο την βελτίωση των εμπορικών, οικονομικών, επιστημονικών, τεχνικών, κοινωνικών και πολιτιστικών δεσμών της Ρωσίας και των χωρών του ‘Οργανισμού Ισλαμικής Συνεργασίας’ (OIC) (05.2023) και την πρώτη ‘Επενδυτική Έκθεση Καυκάσου’ (05.2023) σε μια προσπάθεια σύνδεσης του ευρισκόμενου μεταξύ Μαύρης και Κασπίας θάλασσας Καυκάσου με την Μέση Ανατολή και την Αφρική.
Η τελευταία πρωτοβουλία συνέπεσε με την σύγκληση από πλευράς Πεκίνου της οικονομικής συνόδου κορυφής «Κίνας-Κεντρικής Ασίας» για την προώθηση κινεζικών επενδύσεων στην περιοχή σε έργα σιδηροδρομικών μεταφορών στο πλαίσιο του σχεδίου BRI. Σαφώς η πρόοδος της συνεργασίας Κίνας-Κ.Α. μέσω του ανωτέρω σχεδίου εμποδίζει την προωθούμενη από την Δύση βελτίωση της ενεργειακής, οικονομικής και πολιτικής συνεργασίας των δύο μερών, η οποία αποβλέπει στην απομείωση της συνεργασίας Πεκίνου-Μόσχας εναντίον της Δύσης, κυρίως των ΗΠΑ. Ωστόσο, κινεζικά και ρωσικά συμφέροντα ιδίως σε περιοχές όπως η Κεντρική Ασία, η Μεσόγειος και η Αφρική συγκρούονται για την υπεροχή. Αυτό μας φέρνει πίσω στο σχέδιο του ‘Μεσαίου Διαδρόμου’ καθώς, από την οπτική γωνία του Πεκίνου, η ύπαρξη εμπορικής οδού όπου δεν κυριαρχεί η Ρωσία (όπως συμβαίνει στην περίπτωση του ‘Βόρειου Διαδρόμου’) και την οποία οι Ηνωμένες Πολιτείες δεν μπορούν να απαγορεύσουν άμεσα (όπως στην περίπτωση της παραδοσιακής ‘Ωκεάνιας Οδού’), έχει στρατηγική αξία για την Κίνα (8).
Επίλογος
Η ως άνω γεωπολιτική ισορροπία ισχύος στην Ευρασία, φυσικά αφήνει χώρο γεωπολιτικών ελιγμών στην Τουρκία που συναγωνίζεται για την καλλιέργεια οικονομικών δεσμών με τα τουρκογενή κράτη της ΚΑ, αλλά κυρίως για να βελτιώσει τη στρατηγική της θέση στην ευρασιατική σκακιέρα. Ωστόσο, το έργο του ‘Μεσαίου Διαδρόμου’ (παρότι κύρια μέρη του έχουν ολοκληρωθεί) αντιμετωπίζει προκλήσεις όπως υπανάπτυκτες υποδομές και μεταφορικές υπηρεσίες, καθυστερήσεις στα σύνορα, περιοδική πολιτική αστάθεια στην ΚΑ και οικονομική αστάθεια στην Τουρκία. Φαίνεται ότι «η εισβολή της Ρωσίας στην Ουκρανία έχει θέσει τον ‘Μεσαίο Διάδρομο’ στο σωστό δρόμο, αλλά ο προορισμός του μάλλον βρίσκεται ακόμα σε κάποια απόσταση» (9).
Γεγονός είναι πάντως οτι η γειτονική Τουρκία πόρω απέχει από το κράτος με το οποίο η Ελλάς συνδιαλεγόταν προ 25ετίας. Είτε μέσω στρατηγικών οικονομικών σχεδίων, είτε μέσω εξισορρόπησης διεθνών δρώντων σε ένα ευμετάβλητο διεθνές περιβάλλον, γεωπολιτικής επέκτασης και μεθοδικής οικοδόμησης της σκληρής αλλά και ήπιας ισχύος της, η Άγκυρα δείχνει να παγιοποιεί την εξέλιξή της σε Μεσαία Δύναμη με ισχυρή θέληση να επιβληθεί ως περιφερειακός ηγεμόνας μιας ευρείας περιοχής που συμπίπτει ή και υπερκαλύπτει τα όρια της πρώην Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Στην Ελλάδα “έχουσιν γνώσιν οι φύλακες”; Πιστεύω οτι “ήγκικεν ο χρόνος” για επί τη βάσει του Διεθνούς Δικαίου, με παρρησία αλλά και ρεαλισμό, διευθέτηση των διαφορών των ελληνικών κρατών (Ελλάς, Κυπριακή Δημοκρατία) με την ταχέως αναδυόμενη Τουρκία.-
Βιβλιογραφικές αναφορές
- Davutoglu Ahmet, Dr., ‘Stratejik Derinlik: Turkiye’ nin Uluslararasi Konumu’, (Istanbul: Kure Yayinlari, 2001), 250
- Ζήνων Τζιάρας-Νίκος Μούδουρος, ‘Η Τουρκία ως τρίτος πόλος στην παγκόσμια διεθνή τάξη: ο Ισλαμικός Ευρασιανισμός, το νέο οικονομικό μοντέλο και η στρατηγική της ανατροπής’, (Αθήνα: Εκδόσεις Παπαζήση, 2023), 168
- Fisher-Onar Nora, ‘Making Sence of Multipolarity: Eurasia’s Former Empires, Family Resemblances and Cooperative Area Studies’, Qualitative and Multi-Method Research 17-18, no. 1 (2020): 17
- Bilgin Pilar, ‘Only Strong States Can Survive in Turkey’s Geography: The uses of ‘geopolitical truths’ in Turkey’, Political Geography 26 (2007): 748-49
- Erdogan Recep Tayyip, ‘A Fairer World is Possible’, (Istanbul: Turkuvaz Kitap, 2021): 14
- Aral Berdal, ‘The World is Bigger than Five: A Salutary Manifesto of Turkey’s New International Outlook’, Inside Turkey 21, no 4 (2019)
- Colakoglu Seljuk, ‘China’s Belt and Road Initiative and Turkey’s Middle Corridor: A Question of Compatibility’, mei.edu (2019): 5
- Chang Felix K., ‘The Middle Corridor through Central Asia: Trade and Influence Ambitions’, Foreign Policy Research Institute, (02.21.2023): 4
- Chang Felix K.: 6
*Νομικός-Διεθνολόγος, Αναλυτής
Επιστημονικός Συνεργάτης/Διδάσκων, Σχολή Οικονομίας και Τεχνολογίας, Πανεπιστήμιο Πελοποννήσου
Ερευνητικός Συνεργάτης/Διδάσκων, Ινστιτούτο Διαρκούς Επιμόρφωσης (ΙΔΕ), ΓΕΕΘΑ
Επιστημονικός Συνεργάτης, Ινστιτούτο Ενέργειας Νοτιο-Ανατολικής Ευρώπης (ΙΕΝΕ)