Καθώς η παγκόσμια χρηματοπιστωτική κρίση συνεχίζει να βαθαίνει, καθίσταται ξεκάθαρο ότι η κατάρρευση της αγοράς μετοχών δεν πλήττει μόνο τους εύπορους, η ζωή των οποίων ελάχιστα θα επηρεαστεί, αλλά και εκατομμύρια απλούς ανθρώπους οι οποίοι εμπιστεύθηκαν τις οικονομίες μιας ζωής στην αγορά.
Αυτή η χρηματοπιστωτική κρίση, όπως όλα δείχνουν, αποτελεί μόνο το πρώτο στάδιο μιας οικονομικής κρίσης, η οποία ενδέχεται να είναι η χειρότερη μετά τη Μεγάλη Υφεση της δεκαετίας του ΄30. Η κρίση δεν προέκυψε από το πουθενά. Υπήρξαν προειδοποιήσεις από διαφορετικές πηγές, συμπεριλαμβανομένων ορισμένων οικονομολόγων, οι οποίοι δεν συνηθίζουν να φορούν παρωπίδες. Βετεράνοι παγκόσμιοι ηγέτες της Τριμελούς Επιτροπής και του Διεθνούς Πολιτικού Φόρουμ, ανησυχώντας ότι οι χρηματοπιστωτικές αγορές εξελίσσονταν σε μια επικίνδυνη φούσκα με ελάχιστη ή μηδαμινή σχέση με την πραγματική ροή αγαθών και υπηρεσιών, συνέστησαν ομοίως σύνεση. Ολες αυτές οι προειδοποιήσεις έπεσαν στο κενό.
Τους ερχόμενους μήνες η απληστία και η ανευθυνότητα των λίγων θα έχουν αντίκτυπο σε όλους μας. Καμία χώρα και κανένας κλάδος της οικονομίας δεν θα διαφύγουν της κρίσης. Το οικονομικό μοντέλο το οποίο εγκαθιδρύθηκε στις αρχές της δεκαετίας του ΄80 καταρρέει. Βασιζόταν στη μεγιστοποίηση του κέρδους μέσω της καταστρατήγησης της ρύθμισης η οποία στόχευε στην προστασία των συμφερόντων της κοινωνίας ως συνόλου. Επί δεκαετίες μάς έλεγαν ότι αυτό ευνοεί τους πάντες: «Η πλημμυρίδα ανεβάζει όλες τις βάρκες». Ωστόσο οι στατιστικές λένε ότι κάτι τέτοιο δεν συνέβη.
Η οικονομική ανάπτυξη των τελευταίων δεκαετιών, αρκετά ταπεινή συγκρινόμενη με εκείνη των δεκαετιών του ΄50 και του ΄60, ευνόησε δυσανάλογα πολύ τα πλέον εύπορα μέλη της κοινωνίας μας. Το βιοτικό επίπεδο της μεσαίας τάξης έχει λιμνάσει και η ψαλίδα ανάμεσα σε φτωχούς και πλουσίους έχει ανοίξει, ακόμη και στις πιο αναπτυγμένες οικονομικά χώρες.
Το σύστημα κατέστη ακόμη πιο επισφαλές μέσω του ανεύθυνου δανεισμού, ο οποίος υποστηρίζεται από πολύπλοκα παράγωγα προϊόντα. Αυτά τα προϊόντα αποδείχθηκαν εξεζητημένες χρηματοπιστωτικές πυραμίδες. Ακόμη και οικονομολόγοι και τραπεζίτες δεν μπορούσαν να εξηγήσουν πώς λειτουργούν αυτά τα μέσα. Οι εφευρέτες αυτών των σχημάτων ήταν και οι κύριοι ευεργετούμενοι από αυτά.
Από όλα τα δεδομένα τα οποία ήρθαν στο φως τις τελευταίες εβδομάδες, ένα μου έκανε ιδιαί τερη εντύπωση. Την περασμένη χρονιά οι κορυφαίες αμερικανικές επενδυτικές τράπεζες κατέβαλαν σύμφωνα με ορισμένες εκτιμήσεις 38 δισ. δολάρια σε μπόνους. Αν διαιρεθεί με το συνολικό εργατικό δυναμικό τους, αυτό το ποσό ανέρχεται σε 200.000 δολάρια κατ΄ άτομο- τέσσερις φορές το εισόδημα μιας μεσαίας αμερικανικής οικογένειας! Και υπήρξαν και τα χρυσά αλεξίπτωτα, οι αποζημιώσεις πολλών εκατομμυρίων δολαρίων οι οποίες καταβλήθηκαν στα ανώτερα στελέχη των τραπεζών οι οποίες κατέρρευσαν ή διασώθηκαν από την κυβέρνηση.
Ετσι το ζήτημα καταλήγει στο εξής: ανελέητος καπιταλισμός για την πλειονότητα και «σοσιαλισμός», με τη βοήθεια της κυβέρνησης, για εκείνους οι οποίοι είναι ήδη πλούσιοι. Παρ΄ όλα αυτά, σε τρία ή τέσσερα χρόνια, με την οξεία φάση της κρίσης να έχει παρέλθει, αυτοί οι ίδιοι άνθρωποι θα μας λένε ότι ο ωμός καπιταλισμός λειτουργεί καλύτερα και ότι θα έπρεπε να τους απελευθερώσουμε από τις ρυθμίσεις. Ως την επόμενη, ακόμη πιο καταστρεπτική κρίση; Το σύγχρονο μοντέλο παγκοσμιοποίησης έχει οδηγήσει στην αποβιομηχανοποίηση ολόκληρων περιοχών, στον εκφυλισμό των υποδομών, σε δυσλειτουργικές κοινωνικές δομές και εντάσεις που προκλήθηκαν από μη ελεγμένες και μη ρυθμισμένες οικονομικές, κοινωνικές και μεταναστευτικές διαδικασίες. Η ηθική βλάβη υπήρξε εξίσου τεράστια, γεγονός που αντικατοπτρίζεται ακόμη και στη γλώσσα: η φοροδιαφυγή έγινε «φορολογικός προγραμματισμός», οι μαζικές απολύσεις έγιναν «βελτιστοποίηση του προσωπικού» και πάει λέγοντας. Η έννοια της αειφόρου ανάπτυξης με σκοπό την προστασία του περιβάλλοντος για τις μελλοντικές γενιές αντικαταστάθηκε από την ιδέα του ελεύθερου εμπορίου ως πανάκειας για κάθε πρόβλημα. Τη στιγμή που το 60% των οικοσυστημάτων έχουν ήδη υποστεί βλάβες, σύμφωνα με έρευνες οι οποίες χρηματοδοτήθηκαν από τον ΟΗΕ, η στάση η οποία υιοθετείται είναι: «Αύριο ξημερώνει μια καινούργια ημέρα». Οι ρόλοι του κράτους και της κοινωνίας των πολιτών έχουν υποβαθμιστεί, με τους ανθρώπους να θεωρούνται όχι τόσο πολίτες όσο «καταναλωτές κυβερνητικών υπηρεσιών».
Το αποτέλεσμα είναι ένα εκρηκτικό μείγμα κοινωνικού δαρβινισμού, όπου οι ισχυροί επιβιώνουν ενώ οι αδύναμοι πεθαίνουν, και η φιλοσοφία του «μετά από εμάς το χάος». Τώρα η διογκούμενη κρίση της παγκόσμιας οικονομίας ενεργοποίησε επιτέλους τα ανακλαστικά των αρμοδίων. Για προφανείς λόγους, η προσοχή τους επικεντρώνεται σε άμεσα μέτρα διάσωσης. Βεβαίως αυτά είναι απαραίτητα, αλλά υπάρχει επίσης μεγάλη ανάγκη να αναθεωρηθούν τα θεμέλια του κοινωνικοοικονομικού μοντέλου της σύγχρονης κοινωνίας, ακόμη, θα έλεγα εγώ, και της φιλοσοφίας της. Απεδείχθη μάλλον πρωτόγονη, βασισμένη αποκλειστικά στο κέρδος, στον καταναλωτισμό και στο προσωπικό συμφέρον. Ωστόσο ακόμη και ο γκουρού της σύγχρονης μονεταριστικής θεωρίας, ο εκλιπών Μίλτον Φρίντμαν, τον οποίο είχα την ευκαιρία να συναντήσω, υπέδειξε ότι ο άνθρωπος δεν είναι μόνο «Ηomo Εconomicus» και ότι η ζωή της κοινωνίας δεν περιορίζεται στα οικονομικά συμφέροντα.
Πρόσφατα απηύθυνα έκκληση για έναν συνδυασμό ηθικής και πολιτικής. Κατά τη διάρκεια της περεστρόικα, προσπάθησα να δράσω με την πεποίθηση ότι οι πολιτικές οφείλουν να περιέχουν ένα στοιχείο ηθικής. Πιστεύω ότι για αυτόν τον λόγο καταφέραμε, παρά τα λάθη τα οποία κάναμε, να βγάλουμε τη Ρωσία από τον ολοκληρωτισμό. Για πρώτη φορά στη ρωσική ιστορία, επετεύχθη ριζοσπαστική και αμετάκλητη αλλαγή χωρίς να χυθεί αίμα.
Η ώρα να απαιτήσουμε τον συνδυασμό ηθικής και επιχειρηματικότητας έχει έρθει. Πρόκειται για ακανθώδες ζήτημα. Φυσικά οι επιχειρήσεις πρέπει να αποκομίσουν κέρδη, διαφορετικά θα σβήσουν. Το να λέει όμως κανείς ότι το μοναδικό ηθικό καθήκον ενός επιχειρηματία είναι να κερδίζει χρήματα ελάχιστα απέχει από το σύνθημα «κέρδος με οποιοδήποτε τίμημα». Και ενώ στην πραγματική οικονομία υπάρχει ακόμη κάποια διαφάνεια- παραδόσεις, εργατικά σωματεία και άλλοι θεσμοί-, η οποία προσδίδει κάποια επιρροή στην κοινωνία, ο κλάδος των «τεχνικών» του χρηματοοικονομικού συστήματος δεν διαθέτει, όπως έχουμε δει, παρόμοιους θεσμούς. Εκεί δεν υπάρχει καμία γκλάσνοστ, καμία διαφάνεια και καμία ηθική. Οι συνέπειες υπήρξαν ολέθριες.
Η συμμαχία πολιτικών και επιχειρηματιών, οι οποίοι επί δεκαετίες πίεζαν για απορρύθμιση και διέδιδαν το οικονομικό laissezfaire ανά τον κόσμο, μαζί με αναλυτές, οι οποίοι επευφημούσαν τις μετοχές εταιρειών στις οποίες είχαν συμφέροντα, και με θεωρητικούς της οικονομίας, η λύση των οποίων για κάθε πρόβλημα ήταν να «αίρονται οι περιορισμοί για τα πάντα», υπήρξε καταστροφική και συχνά διεφθαρμένη. Αυτό κατέστη εμφανές στη Ρωσία, όπου προωθήθηκαν με πραγματικά μανιακή φρενίτιδα αυτές οι συνταγές κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του ΄90.
Τώρα που αυτή η επιβλαβέστατη και ανήθικη πυραμίδα καταρρέει, πρέπει να σκεφθούμε ένα μοντέλο το οποίο να αντικαταστήσει το τρέχον. Δεν προτείνω να τα γκρεμίσουμε όλα χωρίς περίσκεψη και δεν διαθέτω έτοιμες λύσεις. Η αλλαγή θα πρέπει να επέλθει με τρόπο εξελικτικό. Θα πρέπει να αναδυθεί ένα νέο μοντέλο το οποίο δεν είναι δυνατόν να βασίζεται αποκλειστικά στο κέρδος και στον καταναλωτισμό.
Είμαι πεπεισμένος ότι, σε μια νέα οικονομία, οι δημόσιες ανάγκες και τα δημόσια αγαθά οφείλουν να διαδραματίζουν σημαντικότερο ρόλο από ό,τι συμβαίνει στις μέρες μας. Οι δημόσιες ανάγκες είναι προφανείς: σεβασμός του περιβάλλοντος, σύγχρονες και λειτουργικές υποδομές, εκπαίδευση και υγιειονομική περίθαλψη, δικαίωμα στέγασης. Για να οικοδομηθεί ένα μοντέλο το οποίο θα δίνει έμφαση σε αυτές τις ανάγκες θα χρειαστεί χρόνος και προσπάθεια. Απαιτείται μια ανατροπή στον τρόπο με τον οποίο σκεφτόμαστε. Υπάρχει όμως ένα πράγμα το οποίο οφείλουν να κατανοήσουν εκείνοι που διαμορφώνουν πολιτικές και φέρουν την απώτατη ευθύνη να ξεπεραστεί η παρούσα κρίση: χωρίς ηθική διάσταση, κάθε σύστημα είναι καταδικασμένο να αποτύχει.
Ο Μιχαήλ Γκορμπατσόφ ήταν ηγέτης της ΕΣΣΔ από το 1985 ως την κατάρρευσή της το 1991. Τιμήθηκε με το βραβείο Νομπέλ Ειρήνης το 1990. Είναι πρόεδρος του Διεθνούς Ιδρύματος Κοινωνικοοικονομικών και Πολιτικών Μελετών (Ιδρυμα Γκορμπατσόφ).
(Από την εφημερίδα ΤΟ ΒΗΜΑ, 07/11/2008)