Το να παραδέχεται κανείς τα σφάλματά του είναι σπάνιο στις μέρες μας. Σε ένα προεκλογικό ντιμπέιτ με τον Τζον Κέρι, το 2004, ο πρόεδρος Τζορτζ Μπους είπε, με το γνωστό αμίμητο ύφος του, πως δεν μπορεί να ονομάσει ένα σφάλμα που διέπραξε κατά την πρώτη θητεία του. Επομένως, είναι αξιοσημείωτο και άξιο σχολιασμού το γεγονός πως ο Αλαν Γκρίνσπαν, ο πρώην πρόεδρος της Ομοσπονδιακής Τράπεζας των ΗΠΑ ομολόγησε πως απέτυχε να προβλέψει την οικονομική κρίση.
«Οσοι από εμάς που ενδιαφερθήκαμε για το συμφέρον των πιστωτικών ιδρυμάτων με σκοπό να προστατεύσουμε τους μετόχους μας, ιδίως εγώ προσωπικά, βρισκόμαστε σε κατάσταση έντονου σκεπτικισμού», δήλωσε. Ο κ. Γκρίνσπαν πίστευε πως οι τράπεζες ήταν αρκετά συνετές ώστε να είναι βέβαιες πως δεν δάνειζαν φθηνά κεφάλαια σε ανθρώπους οι οποίοι δεν μπορούσαν να τα αποπληρώσουν. Κι όμως, αυτό ακριβώς συνέβη.
Γιατί ο κ. Γκρίνσπαν, μαζί με τους υπόλοιπους επικεφαλής των εποπτικών αρχών ανά τον πλανήτη απέτυχαν να προβλέψουν πως θα συνέβαινε κάτι τέτοιο; Πιστεύουμε πως ήταν σφάλμα τους να αγνοήσουν τον ρόλο της ανθρώπινης φύσης. Για να αποτρέψουν μελλοντικές καταστροφές, οι αρχές εποπτείας πρέπει να επικεντρωθούν, σαφώς, στο πώς θα παρέχουν ασφαλιστικές δικλίδες έναντι δύο βασικών ανθρώπινων ελαττωμάτων που έχουν γίνει, επί σειρά δεκαετιών, αντικείμενο μελέτης στην επιστήμη της οικονομικής συμπεριφοράς (behavioural economics): οριοθετημένη λογικότητα και περιορισμένος αυτοέλεγχος.
Το βασικό οικονομικό μοντέλο (non behavioural) έχει επηρεάσει σε μεγάλο βαθμό τις αρχές εποπτείας. Με τη χρήση αυτού του μοντέλου, οι οικονομικοί παράγοντες επιλέγουν κατά το επιθυμητό, ασχέτως της βαρύτητας του προβλήματος που αντιμετωπίζουν. Το πρόβλημα με την προσέγγιση αυτή είναι πως ο κόσμος κατοικείται από ανθρώπους και όχι οικονομικά μοντέλα. Οι άνθρωποι δεν είναι ηλίθιοι, ωστόσο, υποφέρουν από οριοθετημένη λογικότητα.
Αυτό μας οδηγεί σε μια διάσταση της οικονομικής κρίσης που δεν είχε συγκεντρώσει την προσοχή που άξιζε: ο κόσμος της οικονομίας έγινε πιο περίπλοκος στις δύο τελευταίες δεκαετίες.
Εν τούτοις, η πολυπλοκότητα από την πλευρά των δανειοληπτών είναι αμελητέα σε σχέση με αυτά που συμβαίνουν στις τράπεζες. Τα στεγαστικά δάνεια συνηθιζόταν να διακρατούνται από τα χρηματοπιστωτικά ιδρύματα που τα εξέδιδαν. Τώρα, μετατρέπονται σε τιτλοποιημένα ομόλογα? Πολλοί οικονομολόγοι έχουν υποστηρίξει πως ακόμη και αν οι ιδιώτες καταναλωτές πάσχουν από οριοθετημένη λογικότητα, οι αγορές θα εξισορροπήσουν από ειδικούς οι οποίοι μπορούν να εντοπίσουν, ακόμη και το πιο περίπλοκο πρόβλημα. Ωστόσο, όπως ομολογεί, τώρα, ο κ. Γκρίνσπαν, ακόμη και αυτοί οι ειδικοί διέπραξαν σοβαρά σφάλματα κρίσεως.
Αυτοέλεγχος
Το δεύτερο πρόβλημα αφορά στον αυτοέλεγχο. Τα οικονομικά μοντέλα δεν πάσχουν από προβλήματα αυτοελέγχου και επομένως ο «πειρασμός» δεν είναι μια λέξη που υπάρχει στα λεξικά των οικονομολόγων. Ως αποτέλεσμα, οι αρχές εποπτείας δεν έχουν μελετήσει αρκετά το πρόβλημα. Αυτή η κρίση πυροδοτήθηκε από τον φαινομενικά ακαταμάχητο πειρασμό να αναχρηματοδοτηθούν τα στεγαστικά δάνεια αντί, απλώς, να εξοφληθούν. Τα μειούμενα επιτόκια, οι αυξημένες τιμές των κατοικιών και οι επιθετικοί πωλητές στεγαστικών δανείων μοιάζουν με την ιστορία του μήλου στον Κήπο της Εδέμ. Όταν οι τιμές των κατοικιών πέσουν και τα επιτόκια αυξηθούν, τότε το πάρτι θα έχει τελειώσει.
Επομένως, οι αρχές εποπτείας πρέπει να βοηθήσουν τους ανθρώπους να διαχειριστούν την πολυπλοκότητα και να αντισταθούν στον πειρασμό.
Η κορυφαία προσέγγιση στο πρόβλημα είναι να βελτιωθεί η παροχή στοιχείων και πληροφοριών. Η υποχρεωτική διαφάνεια για τις επενδυτικές τράπεζες, αναμένεται να βοηθήσει περαιτέρω στην αντιμετώπιση των προβλημάτων. Η απληστία και η διαφθορά συνέβαλαν στο να δημιουργηθεί αυτή η κρίση, ωστόσο, οι ανθρώπινες αδυναμίες έπαιξαν ζωτικό ρόλο.
Ο Richard Thaler είναι καθηγητής της οικονομικής της συμπεριφοράς στο Graduate School of Business, του πανεπιστημίου του Σικάγου.
Ο Cass Sunstein είναι καθηγητής νομικής στο πανεπιστήμιο του Χάρβαρντ
(Από την εφημερίδα ΗΜΕΡΗΣΙΑ/FINANCIAL TIMES, 15-16/11/2008)