Το μέλλον της παγκόσμιας οικονομίας θα εξαρτηθεί από το αν ο πρόεδρος Μπαράκ Ομπάμα θα παρουσιάσει ένα εκτεταμένο και συνεκτικό πακέτο μέτρων, αλλά και από το πώς θα εφαρμόσει τα μέτρα αυτά. Το πώς θα απαντήσουν οι Κινέζοι, οι Ευρωπαίοι και οι άλλοι μεγάλοι παίκτες είναι εξίσου σημαντικό. Αν υπάρξει σωστή διεθνής συνεργασία, η παγκόσμια οικονομία θα αρχίσει ίσως να σκαρφαλώνει προς την έξοδο από τη βαθιά τρύπα ως το τέλος του 2009. Αν δεν υπάρξει, θα αντιμετωπίσουμε μια πολύ μεγαλύτερη περίοδο οικονομικής και πολιτικής αναταραχής και παρακμής.
Δεν υπάρχει τρόπος να αποκαταστήσουμε την οικονομική ισορροπία με μία και μόνο αποφασιστική κίνηση. Αντί γι΄ αυτό, η οικονομία πρέπει να ενισχυθεί με χρήμα για να αντισταθμιστούν οι απώλειες από την κατάρρευση των πιστώσεων. Στη συνέχεια, μόλις αρχίσει και πάλι η ροή των πιστώσεων, η ρευστότητα πρέπει να μειωθεί σχεδόν όσο γρήγορα ενισχύθηκε. Η δεύτερη λειτουργία θα είναι πολιτικά και οικονομικά δυσκολότερη από την πρώτη: είναι πολύ ευκολότερο να δίνεις χρήματα παρά να τα παίρνεις πίσω. Ακόμη σημαντικότερο είναι να κατευθυνθούν τα πακέτα για την τόνωση της οικονομικής δραστηριότητας σε παραγωγικές επενδύσεις. Το σχέδιο στήριξης της αυτοκινητοβιομηχανίας θα πρέπει να αποτελέσει την εξαίρεση και όχι τον κανόνα.
Η προσπάθεια για την ενίσχυση της ρευστότητας στην αμερικανική οικονομία θα συναντήσει δυσκολίες σε δύο μέτωπα: στις συναλλαγματικές ισοτιμίες και στα επιτόκια. Το δολάριο δέχθηκε πιέσεις στην αρχή της κρίσης, αλλά κατέγραψε ισχυρή ανάκαμψη, καθώς η κρίση χειροτέρευε. Η ισχύς του δολαρίου στο δεύτερο μισό της χρονιάς που πέρασε δεν οφείλεται στην ισχυρή επιθυμία κάποιων να πάρουν στα χέρια τους δολάρια αλλά στη δυσκολία δανεισμού σε δολάρια. Οι ευρωπαϊκές κεντρικές τράπεζες και κυρίως εκείνες των αναδυόμενων αγορών είχαν στα χέρια τους πολλά περιουσιακά στοιχεία σε δολάρια, τα οποία χρησιμοποιούσαν για να εξασφαλίζουν ρευστότητα στη διατραπεζική αγορά. Οταν η αγορά άρχισε να στεγνώνει, τα «χαρτιά» που διέθεταν έμεναν στα αζήτητα και οι κεντρικές τράπεζες αναγκάστηκαν να αγοράσουν δολάρια για να δανείσουν τις εμπορικές. Ταυτοχρόνως οι περιφερειακές χώρες είχαν πολλές υποχρεώσεις σε δολάρια τις οποίες έπρεπε να ξεπληρώσουν. Η Ρωσία και χώρες της Ανατολικής Ευρώπης, στην περιφέρεια του ευρώ, ήταν περισσότερο συνδεδεμένες με το ευρώ. Οταν η ρωσική αγορά κατέρρευσε, οι επιπτώσεις για το δολάριο ήταν οι ίδιες, γιατί η ρωσική κεντρική τράπεζα είχε αγοράσει πάρα πολλά ευρώ και έπρεπε να τα πουλήσει.
Νομίσματα
Η κατάσταση αντιστράφηκε μερικώς στο τέλος του 2008, όταν η κεντρική τράπεζα των ΗΠΑ (Fed) έριξε τα επιτόκια σχεδόν ως το μηδέν και προσπάθησε να αντιμετωπίσει τη μείωση της κυκλοφορίας του χρήματος. Η ισοτιμία του ευρώ σημείωσε ράλι ανόδου, αλλά δεν κράτησε πολύ, γιατί η ευρωζώνη έχει τις δικές της εσωτερικές δυσκολίες. Οι εκτεταμένες ταραχές στην Ελλάδα έστρεψαν το ενδιαφέρον στα οικονομικά προβλήματα των χωρών της Νότιας Ευρώπης- Ισπανία, Ιταλία και Ελλάδα- και της Ιρλανδίας. Τα ασφάλιστρα αντιστάθμισης πιστωτικού κινδύνου (CDS) για αυτές τις χώρες αυξήθηκαν, η πιστοληπτική ικανότητά τους υποβαθμίστηκε και τα spreads των κρατικών ομολόγων σε σύγκριση με αυτά της Γερμανίας διευρύνθηκαν σε ανησυχητικό βαθμό. Το ευρώ μπήκε σε καθοδική τροχιά από την αρχή του 2009 και το ξεπέρασε ακόμη και η στερλίνα. Επιπλέον, το γεγονός ότι η Γερμανία και η Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα (ΕΚΤ) έχουν διαφορετική άποψη για το πρόβλημα που αντιμετωπίζει η παγκόσμια οικονομία ενδέχεται να προκαλέσει διακυμάνσεις στις νομισματικές ισοτιμίες και να δυσχεράνει την ανάκαμψη. Η ΕΚΤ λειτουργεί με βάση ασύμμετρες προτεραιότητες: είναι υποχρεωμένη να διατηρεί τη σταθερότητα στις τιμές και όχι την πλήρη απασχόληση. Η Γερμανία δεν έχει ξεχάσει τον πληθωρισμό της Δημοκρατίας τηςΒαϊμάρης, ο οποίος συνέβαλε στην άνοδο του ναζιστικού καθεστώτος. Και οι δύο αυτές ανησυχίες αφορούν τη δημοσιονομική ανευθυνότητα που συνδέεται με την υπερβολική δημιουργία χρήματος. Κάτι τέτοιο θα ενίσχυε την ισοτιμία του ευρώ, αλλά οι εσωτερικές εντάσεις στην Ευρώπη προκαλούν το αντίθετο αποτέλεσμα. Το γεγονός ότι δεν υπάρχει ενιαίος ευρωπαϊκός μηχανισμός για την προστασία του τραπεζικού συστήματος κάθε χώρας και η κάθε χώρα πρέπει να κινηθεί μόνη της εγείρει ερωτήματα για τις δυνατότητες των χωρών να το πράξουν αποτελεσματικά. Επαρκούν οι πιστώσεις στην Ιρλανδία; Μπορεί η ΕΚΤ να εγγυηθεί για το δημόσιο χρέος της Ελλάδας, όσο υψηλό κι αν είναι αυτό; Και μπορεί, ως παρεπόμενο, να αποδεχθεί η ΕΚΤ το έλλειμμα της κεντρικής κυβέρνησης της Ελλάδας ανεξάρτητα από το πού θα φθάσει αυτό; Τα θεμέλια της Συνθήκης του Μάαστριχτ τρίζουν- για να μην αναφέρουμε τις δυσκολίες που αντιμετωπίζουν το Ηνωμένο Βασίλειο και η Ελβετία για την προστασία των υπερανεπτυγμένων τραπεζών τους.
Καθώς οι εθνικές Ρυθμιστικές Αρχές προστατεύουν τις δικές τους τράπεζες, ενδέχεται να βλάψουν τα τραπεζικά συστήματα άλλων χωρών. Για παράδειγμα, οι αυστριακές και οι ιταλικές τράπεζες είναι ιδιαίτερα εκτεθειμένες στην Ανατολική Ευρώπη. Η Royal Βank of Scotland, την πλειονότητα των μετοχών της οποίας ελέγχει πλέον η βρετανική κυβέρνηση, δραστηριοποιείται κυρίως στο εξωτερικό, την ώρα που ένα μεγάλο μέρος της αγοράς ακινήτων στη Βρετανία χρηματοδοτείται από ξένες τράπεζες. Τελικώς οι εθνικές Αρχές θα πρέπει να προστατεύουν η μία την άλλη, αλλά μόνο ένας κοινός κίνδυνος μπορεί να τις αναγκάσει να το κάνουν.
Οι κάτοχοι του πλούτου ενδέχεται να στραφούν στο γεν και στον χρυσό για μεγαλύτερη ασφάλεια, αλλά ίσως αντιμετωπίσουν αντιστάσεις από τις Αρχές- αρχικά για το γεν και μετά για τον χρυσό.
Θα δημιουργηθεί διελκυστίνδα ανάμεσα σε αυτούς που αναζητούν την ασφάλεια και σε αυτούς που έχουν ανάγκη να χρησιμοποιήσουν τα αποθεματικά τους για να σώσουν τις επιχειρήσεις τους. Λόγω της άσκησης των αντικρουόμενων αυτών δυνάμεων, μπορούμε να αναμένουμε μεγάλες διακυμάνσεις συναλλαγματικών ισοτιμιών.
Επιτόκια
Ο τρόπος για να απεμπλακούμε από την παγίδα του αποπληθωρισμού είναι να ενισχύσουμε αρχικά τον πληθωρισμό και μετά να τον μειώσουμε. Είναι ένα περίπλοκο εγχείρημα και η επιτυχία του δεν είναι εξασφαλισμένη. Οσο πιο γρήγορα ανακάμψει η οικονομική δραστηριότητα στις Ηνωμένες Πολιτείες, τα επιτόκια των κρατικών ομολόγων είναι πιθανό ότι θα εκτιναχθούν, ενώ η καμπύλη των αποδόσεων μπορεί να ανέλθει απότομα εν αναμονή αυτής της εξέλιξης. Ο,τι και να συμβεί, μια αύξηση στα επιτόκια για τον μακροπρόθεσμο δανεισμό μπορεί να προκαλέσει ασφυξία στη διαδικασία της ανάκαμψης. Το ενδεχόμενο η ιδιαίτερα αυξημένη προσφορά χρήματος να προκαλέσει πληθωριστικές πιέσεις μπορεί να οδηγήσει σε μια περίοδο στασιμοπληθωρισμού. Αυτό ωστόσο θα ήταν ένα επιθυμητό αποτέλεσμα, διότι θα απέτρεπε τον κίνδυνο της παρατεταμένης ύφεσης.
Είναι δύσκολο αλλά όχι αδύνατο να φανταστεί κανείς την αμερικανική οικονομία να αναπτύσσεται με ρυθμό 3% ή και περισσότερο την επόμενη δεκαετία. Στις ΗΠΑ καταγράφεται ένα χρόνιο έλλειμμα του ισοζυγίου τρεχουσών συναλλαγών, το οποίο υπερέβη το 6% του ΑΕΠ όταν έφτασε στο υψηλότερο σημείο του. Αυτό θα εξαφανιστεί και θα αφήσει πίσω του το βαρύ φορτίο του εξωτερικού χρέους, το οποίο θα διογκωθεί έτι περαιτέρω από τα ελλείμματα των προϋπολογισμών των επόμενων ετών. Η κατανάλωση ως τμήμα του ΑΕΠ πρέπει να υποχωρήσει. Ο τομέας των χρηματοοικονομικών υπηρεσιών, ο οποίος υπήρξε ο ταχύτερα αναπτυσσόμενος κλάδος της οικονομίας, θα συρρικνωθεί. Με τους baby boomers (τις γενιές που συνέβαλαν στη μεταπολεμική οικονομική άνθηση) να συνταξιοδοτούνται με ρυθμούς ρεκόρ, οι δημογραφικές τάσεις δεν είναι πια ευνοϊκές. Ολα αυτά θα επηρεάσουν αρνητικά τις εξελίξεις. Αρα ποιες θετικές εξελίξεις μπορούμε να αναμένουμε; Δικαιότερη κατανομή του πλούτου σε εθνικό επίπεδο αλλά και διεθνώς. Βελτιωμένες κοινωνικές υπηρεσίες, συμπεριλαμβανομένης της εκπαίδευσης. Δημιουργική ενεργειακή πολιτική που θα οδηγεί σε επενδύσεις ευρείας κλίμακας στις εναλλακτικές πηγές ενέργειας και στις μεθόδους εξοικονόμησης ενέργειας. Μειωμένες στρατιωτικές δαπάνες. Ταχύτερη ανάπτυξη στον αναπτυσσόμενο κόσμο, η οποία θα δημιουργήσει καλύτερες εξαγωγικές αγορές και επενδυτικές ευκαιρίες. Αλλά ακόμη και αν εφαρμοστούν οι βέλτιστες πολιτικές, ο ρυθμός οικονομικής ανάπτυξης στις ΗΠΑ θα παραμένει χαμηλότερος από αυτόν την παγκόσμιας οικονομίας.
Κίνα
Οι κινήσεις της Κίνας θα επηρεάσουν αυτές του προέδρου Ομπάμα και ευρύτερα την πορεία της παγκόσμιας οικονομίας, ενώ οι σχέσεις Κίνας- Ηνωμένων Πολιτειών θα είναι οι σημαντικότερες διμερείς σχέσεις στον κόσμο. Η Κίνα ενδιαφέρεται πάρα πολύ για την καλή πορεία της παγκόσμιας οικονομίας. Ο Ομπάμα μπορεί να στηρίξει σε αυτό την ανοικοδόμηση του διεθνούς χρηματοπιστωτικού συστήματος, αλλά θα χρειαστεί λεπτότητα και προνοητικότητα και από τις δύο πλευρές. Η ανάδειξη μιας νέας παγκόσμιας δύναμης είναι μια επικίνδυνη διαδικασία. Δύο φορές οδήγησε σε παγκόσμιο πόλεμο στον οποίο η ανερχόμενη δύναμη ηττήθηκε. Η Κίνα πρέπει να αλλάξει πορεία αν θέλει να γίνει αποδεκτή ως παγκόσμια ηγετική δύναμη. Εχει προσαρμοστεί στο δόγμα της αρμονικής ανάπτυξης αλλά διατηρεί και άλλα δόγματα, όπως αυτά που σχετίζονται με την Ταϊβάν και το Θιβέτ, τα οποία οδηγούν προς την αντίθετη κατεύθυνση. Εξαιτίας των λανθασμένων πολιτικών της κυβέρνησης Μπους και της έκρηξης της σούπερ φούσκας, η Κίνα απέκτησε μεγάλη δύναμη πολύ νωρίς. Για να υπάρξει δημιουργική συνεργασία, οι δύο πλευρές πρέπει να μάθουν να αυτοπεριορίζονται. Ο πρόεδρος Ομπάμα πρέπει να αντιμετωπίσει την Κίνα ως ισότιμο εταίρο και η Κίνα πρέπει να αποδεχθεί ότι οι Ηνωμένες Πολιτείες θα συνεχίσουν να διατηρούν τα ηνία. Αυτό δεν θα είναι εύκολο για καμία από τις δύο πλευρές.
Η Κίνα έχει πολλά να χάσει. Δεν είναι δημοκρατία, και δεν εφαρμόζει μια καθιερωμένη διαδικασία για την εναλλαγή των κυβερνήσεων. Αν δεν επιτυγχάνει ικανοποιητικό ρυθμό ανάπτυξης- συνήθως ορίζεται στο 8% ετησίως-, ελλοχεύει ο κίνδυνος της πολιτικής αναταραχής, και η πολιτική αναταραχή στην Κίνα μπορεί να είναι καταστροφική για τον υπόλοιπο κόσμο. Ευτυχώς, η Κίνα έχει αναπτύξει μια μέθοδο διαβούλευσης η οποία, παρ΄ ότι δεν είναι δημοκρατική, δίδει στις διάφορες ομάδες συμφερόντων φωνή για τη διαμόρφωση πολιτικής. Το βασικό μειονέκτημα αυτής της διαδικασίας για την οικοδόμηση συναίνεσης είναι ότι είναι αργή και δυσκίνητη, και υπάρχει ο κίνδυνος η κινεζική ηγεσία να μην κινηθεί αρκετά γρήγορα για την αντιμετώπιση της απότομης κάμψης της παγκόσμιας οικονομίας. Εδώ και πάλι η πολιτική της κυβέρνησης Ομπάμα μπορεί να επιδράσει ευεργετικά.
Ευρώπη
Οι διάφορες χώρες της Ευρώπης αντέδρασαν διαφορετικά στην άνοδο μιας εχθρικής Ρωσίας, επηρεασμένες από προκαταλήψεις του παρελθόντος και οικονομικά συμφέροντα. Η Ευρώπη πρέπει να αντισταθεί στις γεωπολιτικές προκλήσεις της Ρωσίας και πρέπει να είναι ενωμένη για να έχει κάποια πιθανότητα επιτυχίας. Αλλά μια ενιαία ευρωπαϊκή πολιτική δεν πρέπει να επικεντρώνεται μόνο στη γεωπολιτική, διότι τα κοινά ευρωπαϊκά συμφέροντα δεν είναι αρκετά ισχυρά για να κυριαρχήσουν έναντι των εθνικών συμφερόντων. Η Ρωσία μπορεί να πορευθεί με βάση το διαίρει και βασίλευε, και ήδη το πράττει.
Το κλειδί για να ουδετεροποιήσει η Ευρώπη το γεωπολιτικό πλεονέκτημα της Ρωσίας είναι να καθιερώσει μια ενιαία ενεργειακή πολιτική, με ένα πανευρωπαϊκό δίκτυο διανομής και μια ευρωπαϊκή Ρυθμιστική Αρχή που θα υπερισχύει των εθνικών. Αυτό θα στερήσει από τη Ρωσία τη δυνατότητα να χρησιμοποιεί τη μία χώρα εναντίον της άλλης, διότι η έκπτωση που θα δίνει σε έναν εθνικό διανομέα θα είναι άμεσα διαθέσιμη στους καταναλωτές και όλων των άλλων χωρών. Ιδιαίτερη προσοχή χρειάζεται να δοθεί στις γειτονικές προς τη Ρωσία χώρες. Η Ουκρανία, συγκεκριμένα, βρίσκεται σε επικίνδυνη κατάσταση, αλλά η χρηματοδότηση των δημόσιων έργων αποδίδει καρπούς και δημιουργεί θέσεις εργασίας στη Νότια Ουκρανία, όπου η βιομηχανία χάλυβα αντιμετωπίζει μεγάλα προβλήματα. Η Γεωργία πρέπει να βοηθηθεί για να ανακάμψει από το πλήγμα που υπέστη από τη ρωσική εισβολή, αλλά η βοήθεια πρέπει να εξαρτάται από τη δυνατότητα της κυβέρνησης Σαακασβίλι να τηρήσει τις αρχές της ανοιχτής κοινωνίας.
Η χρηματοπιστωτική κρίση και η φάση που θα τη διαδεχθεί θα είναι μια περίοδος δοκιμασίας και ανάπτυξης των θεσμών της Ευρωπαϊκής Ενωσης, ιδιαίτερα των οικονομικών, που είναι σχετικά καινούργιοι. Η ΕΕ διαθέτει κοινό νόμισμα, διαθέτει την ΕΚΤ, αλλά δεν διαθέτει κοινή δημοσιονομική πολιτική και υπουργείο Οικονομικών. Η αδυναμία αυτή γίνεται ολοένα και πιο εμφανής, και μπορεί να οδηγήσει στη διάσπαση της ευρωζώνης. Ωστόσο η συμμετοχή στην ευρωζώνη αποδείχθηκε εξαιρετικά πολύτιμη- η Ελλάδα επλήγη λιγότερο από τη Δανία, παρ΄ ότι τα προβλήματά της είναι μεγαλύτερα. Επομένως το πιθανότερο είναι ότι το ευρώ θα επιβιώσει στην τρέχουσα κρίση, με την ΕΚΤ να αποκτά μεγαλύτερες εξουσίες στο ευρωπαϊκό τραπεζικό σύστημα.
(Από την εφημερίδα ΤΟ ΒΗΜΑ, 30/01/2009)