H οικονομική κρίση έχει πλέον παγκόσμιο χαρακτήρα. Οσοι είχαν ακόμη αμφιβολίες για την οικονομική τουλάχιστον παγκοσμιοποίηση, θα πρέπει να τις έχασαν. Και η κρίση φέρνει μαζί της το τέλος μιας εποχής με όρους οικονομικούς, πολιτικούς και ιδεολογικούς. Οι υψηλοί ρυθμοί ανάπτυξης της παγκόσμιας οικονομίας αποτελούν παρελθόν, η σταδιακή απελευθέρωση των αγορών το ίδιο. Οι τράπεζες και τα χρηματοπιστωτικά ιδρύματα καλούνται τώρα να πληρώσουν τα σπασμένα έπειτα από ένα ξέφρενο γλέντι που κράτησε αρκετά χρόνια. Το άδικο βεβαίως είναι ότι καλούνται να πληρώσουν και όλοι οι υπόλοιποι. Δεν έχουν όμως δικαίωμα επιλογής. Το σπίτι στο οποίο βρέθηκαν συγκάτοικοι, έστω και στο υπόγειο, έχει γίνει μπάχαλο. Και τα κοινόχρηστα δεν επιμερίζουν ευθύνες για τις ζημιές.
Κανένας δεν μπορεί να προβλέψει με αρκετή σιγουριά πώς θα εξελιχθεί ούτε πόσο θα διαρκέσει η κρίση. Ακόμη λιγότερο, ποιες πολιτικές συνέπειες θα έχει μεσοπρόθεσμα. Μετά την κατάρρευση της νεοφιλελεύθερης ιδεολογίας, θα περιμέναμε ίσως τη μετατόπιση του πολιτικού κέντρου βάρους διεθνώς προς τα αριστερά. Συνέβη ήδη στις Ηνωμένες Πολιτείες, με την εκλογή Ομπάμα και τα πρώτα οικονομικά μέτρα που ανήγγειλε η νέα κυβέρνηση. Προς το παρόν τουλάχιστον, δεν υπάρχουν ανάλογες ενδείξεις στις περισσότερες ευρωπαϊκές χώρες. Η σοσιαλδημοκρατία στην Ευρώπη παραμένει εξαιρετικά αμήχανη και μόνον τα άκρα του πολιτικού φάσματος φαίνεται να κερδίζουν, ενώ ο λαϊκισμός ενισχύεται.
Η παγκόσμια οικονομική κρίση εισάγεται και στη χώρα μας με τον δικό μας ιδιαίτερο τρόπο. Ερχεται όμως να συναντήσει μιαν άλλη κρίση εγχώριας κατασκευής που προϋπήρχε. Και ο φόβος είναι ότι η συνάντηση αυτή μπορεί να έχει εκρηκτικά αποτελέσματα.
Η Ελλάδα βιώνει εδώ και χρόνια μια βαθμιαία απαξίωση του πολιτικού συστήματος και των θεσμών, η οποία τα τελευταία χρόνια επιταχύνεται. Η εγχώρια οικονομική κρίση περίμενε τον ξένο καταλύτη για να βγει στην επιφάνεια. Μια καταχρεωμένη χώρα σημαίνει σε απλά ελληνικά ότι η πολιτική ηγεσία, καθώς και η κοινωνία γενικότερα, αδυνατούν να προσαρμόσουν τα καταναλωτικά πρότυπα στις παραγωγικές ικανότητες της χώρας. Και δανείζονται συνεχώς φορτώνοντας τα βάρη στις επόμενες γενιές. Στη χώρα όπου υπάρχει μια έντονη τάση υπερπροστασίας των παιδιών από τους γονείς, δεν είναι κάπως περίεργο -και αντιφατικό συνάμα- ότι αυτά που δίνουν σε επίπεδο οικογένειας τα παίρνουν πίσω (και με το παραπάνω) μέσω των δημοσιονομικών, του ασφαλιστικού, αλλά και του τρόπου που λειτουργεί εις βάρος των νέων η αγορά εργασίας;
Η κρίση αλλάζει τις ισορροπίες ανάμεσα σε κράτος και αγορά. Και πολλοί ονειρεύονται ήδη έναν ισχυρότερο ρόλο του κράτους και στην Ελλάδα, αν και το νεοφιλελεύθερο τσουνάμι δεν έφτασε ποτέ εδώ. Δεν κάνουν καν τον κόπο να μας εξηγήσουν για ποιο κράτος μιλάνε. Σίγουρα όχι για το βρετανικό, το γαλλικό ή το σουηδικό. Εδώ είναι Βαλκάνια, δεν είναι παίξε γέλασε, όπως λέει και το τραγούδι. Εδώ το κράτος είναι πελατειακό, αναποτελεσματικό και ολοένα και περισσότερο διεφθαρμένο. Με ποιο κράτος λοιπόν θα προσπαθήσουμε να διορθώσουμε τις πολλές αδυναμίες και τις στρεβλώσεις των αγορών; Πώς και με ποιους, συγκεκριμένα; Το γιατί το ξέρουμε, αλλά δεν φτάνει. Ο Ελληνας πολίτης γνωρίζει στο πετσί του τις αρνητικές εκδοχές του ελληνικού κράτους - και είναι πάρα πολλές. Γνωρίζει όμως και τις θετικές για τον ίδιο, όταν προσπαθεί να διορίσει την κόρη του ή τον ανιψιό του εις βάρος κάποιου άλλου άτυχου που δεν έχει τα μέσα Και γι’ αυτό η συμπεριφορά του προς το κράτος παραμένει αντιφατική, αν όχι υποκριτική. Οσοι ονειρεύονται το κράτος τραπεζίτη, ας θυμηθούν πώς λειτουργούσε το πελατειακό σύστημα με τις τράπεζες παλιά ή πως λειτουργούσε η Ολυμπιακή μέχρι πρόσφατα.
Στο μεγαλύτερό της τμήμα, τουλάχιστον, η ελληνική κοινωνία αποφεύγει συστηματικά το τεστ της αυτογνωσίας, Αλλα λόγια να αγαπιόμαστε και μεγάλες κουβέντες από εκείνους που θεωρούν εαυτούς άμεσους απογόνους του Μεγαλέξανδρου ή του Πλάτωνα. Με άλλα λόγια, μια κοινωνία βαθύτατα συντηρητική όπου οι πιο πολλοί προσποιούνται τους προοδευτικούς.
Θα έχουμε να αντιμετωπίσουμε μια βαθιά κρίση στη χώρα μας τους επόμενους μήνες ή και χρόνια. Μια κρίση οικονομική, πολιτική και κοινωνική που θα γίνεται ακόμη πιο οδυνηρή λόγω της γενικευμένης ανομίας και της βίας που διογκούται. Μακάρι να αποδειχθούν όλα αυτά σκιάχτρα που στήνουν μερικοί επιτήδειοι για να φοβίσουν τον λαό. Και αν δεν είναι; Θα έχουμε λύσεις να προτείνουμε, νέες κοινωνικές συμμαχίες να διαμορφώσουμε; Το σίγουρο είναι ότι δεν θα αρκεί η επίκληση της συναίνεσης.
Ο κ. Λουκάς Tσούκαλη είναι Καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Αθηνών και πρόεδρος του ΕΛΙΑΜΕΠ.
(Από την εφημερίδα Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ, 15/03/2009)