Η παγκόσμια οικονομία περνάει τις δυσκολότερες στιγμές των τελευταίων 80 ετών, από την οικονομική κρίση που μόλις ξεκίνησε. Το μέγεθος των απωλειών που θα προκληθούν, δεν μπορεί ακόμη να εκτιμηθεί. Ούτε η διάρκεια της κρίσης. Πρόκειται για μια διαρκώς εξελισσόμενη κατάσταση, η οποία διαφοροποιείται με βάση τα αποτελέσματα των επιμέρους ενεργειών και παρεμβάσεων.
Κάποια στιγμή, βέβαια, ο εφιάλτης θα τελειώσει με τον ένα ή τον άλλο τρόπο και η οικονομική δραστηριότητα θα αρχίσει να ακολουθεί και πάλι ανοδικούς ρυθμούς.
Αν, όμως, δεν αλλάξουν τα δεδομένα της παγκοσμιοποιημένης οικονομίας, η κρίση θα ξανάρθει. Διότι, οι δομές της κοινωνίας και της οικονομίας έχουν αλλοιωθεί κατά τα τελευταία 30 χρόνια και δεν εγγυώνται πλέον μια μακροπρόθεσμη ισορροπία.
Ας πάρουμε τα πράγματα από την αρχή. Η τρέχουσα κρίση ξεκίνησε με την κατάρρευση της αγοράς ακινήτων των ΗΠΑ, σε συνδυασμό με τις υπερβολικές χορηγήσεις στεγαστικών δανείων που δεν μπορούσαν πλέον να εξυπηρετηθούν («τοξικά δάνεια»). Τα προβλήματα που δημιουργήθηκαν από αυτή την εξέλιξη απλώθηκαν σε όλο τον κόσμο λόγω της τιτλοποίησης και πώλησης των πιο πάνω δανείων. Βέβαια, τα «τοξικά δάνεια» από μόνα τους, δεν θα προκαλούσαν την κρίση που βιώνουμε σήμερα. Ομως, οι αγορές ακινήτων, χρήματος, αξιών, παραγώγων κ.λπ., αλληλοσυνδέονται και αλληλοεξαρτώνται σε παγκόσμια βάση.
Ετσι, σε σύντομο χρονικό διάστημα, ζήσαμε ένα πρωτοφανές και εφιαλτικό ντόμινο, που περιλάμβανε την κατάρρευση ή την αποδυνάμωση γιγαντιαίων πιστωτικών ιδρυμάτων, το κραχ των αγορών αξιών και παραγώγων, τις τεράστιες ζημίες ασφαλιστικών επιχειρήσεων από τα πιστωτικά παράγωγα, την απαξίωση του ενεργητικού των επενδυτικών φορέων, την περαιτέρω κλιμάκωση της κρίσης στα ακίνητα κ.λπ. Σε όλα αυτά θα πρέπει να προστεθεί και ο εγκλωβισμός ρευστότητας στο τραπεζικό σύστημα, ως αποτέλεσμα της κρίσης εμπιστοσύνης μεταξύ των πιστωτικών ιδρυμάτων.
Ο φαύλος κύκλος συμπληρώθηκε με τη μεταφορά του προβλήματος στην πραγματική οικονομία μέσω της απώλειας πλούτου, της έλλειψης ρευστότητας και μεγέθυνσης του αισθήματος ανασφάλειας καταναλωτών και επιχειρηματιών.
Σήμερα, η ζήτηση έχει ήδη περιορισθεί, προκαλώντας συρρίκνωση της παραγωγής, της απασχόλησης, των εισοδημάτων κ.λπ. και ανοίγοντας τον φαύλο κύκλο της ύφεσης. Η παγκόσμια οικονομική δραστηριότητα υποχωρεί με έντονους ρυθμούς, σε ένα νεφελώδες περιβάλλον, όπου δεν έχει ακόμη εξασφαλισθεί η επιβίωση του χρηματοοικονομικού συστήματος, το οποίο αποτελεί την καρδιά της οικονομίας.
Η κρατική παρέμβαση, η οποία ήταν πρωτοφανής σε έκταση, απέτρεψε τα χειρότερα, αλλά δεν κατάφερε να αναστρέψει την κατάσταση, η οποία παραμένει κρίσιμη.
Είναι απίστευτο: Το κράτος που αποποιήθηκε ακόμη και τον ρυθμιστικό του ρόλο κατά τα τελευταία 30 χρόνια, για να μην εμποδίσει την ανάπτυξη, έρχεται τώρα να σώσει την οικονομία προχωρώντας ακόμη και σε κρατικοποιήσεις. Εκπληκτική είναι και η μεταστροφή της κοινής γνώμης (σε ελάχιστο χρονικό διάστημα), που άρχισε να βλέπει το κράτος ως σωτήρα, ενώ για δεκαετίες το απέρριπτε. Σίγουρα η κρίση δεν αφήνει πολλά περιθώρια για ψύχραιμες αντιδράσεις…
Είναι προφανές ότι οι κίνδυνοι που απειλούν σήμερα την παγκόσμια οικονομία είναι πολλοί και μεγάλοι. Παρ’ όλα αυτά, δεν θα πρέπει να περιμένουμε την «επόμενη ημέρα» για να ψάξουμε τα βαθύτερα αίτια που μας οδήγησαν μέχρι εδώ.
Οι δομικές αλλαγές που έχουν προκληθεί στην παγκόσμια οικονομία και κοινωνία κατά τα τελευταία 30 χρόνια πρέπει να εντοπισθούν και να αντιμετωπισθούν άμεσα, αν θέλουμε να μην ξαναζήσουμε τον σημερινό εφιάλτη.
Ποιες είναι οι αλλαγές αυτές; Θα αναφερθούμε στις τέσσερις σημαντικότερες.
α) Το κράτος έχει αποστασιοποιηθεί από τον ρόλο του θεματοφύλακα της κοινωνίας. Είναι αναγκαίο να επανέλθει και να χαράξει αυστηρούς κανόνες διεξαγωγής και ελέγχου της οικονομικής δραστηριότητας (σε ένα παγκοσμιοποιημένο πλαίσιο), ώστε να διασφαλισθεί το μακροπρόθεσμο κοινωνικό συμφέρον. Σε καμιά περίπτωση, όμως, μη φτάσει στην άλλη άκρη και αναλάβει επιχειρηματικές δραστηριότητες.
β) Η υπερβολική συμπίεση του κόστους εργασίας, σε συνδυασμό με τη διαμόρφωση ολιγοπωλιακών καταστάσεων στις αγορές, έχει οδηγήσει σε έντονη αναδιανομή εισοδήματος και πλούτου, με μακροπρόθεσμο αποτέλεσμα τη μείωση της κατανάλωσης και κατ’ επέκταση της παραγωγής. Επιβάλλεται η άμεση άμβλυνση αυτής της κατάστασης, για να αποτραπούν μελλοντικές κρίσεις.
γ) Η διαρκής αύξηση του μεγέθους των επιχειρήσεων έχει οδηγήσει στη διαμόρφωση ολιγοπωλιακής δομής στην αγορά, με τελικό αποτέλεσμα την επιβάρυνση της κοινωνίας, τόσο από το αυξημένο κόστος παραγωγής των ολιγοπωλίων όσο και από την επιβολή αδικαιολόγητα υψηλών περιθωρίων κέρδους.
δ) Η εντατική εκμετάλλευση της γης και η αλόγιστη σπατάλη των φυσικών πόρων έχουν υποβαθμίσει το έδαφος και το κλίμα. Αν δεν τεθούν περιορισμοί και δεν δρομολογηθεί η αποκατάστασή τους, εμείς και τα παιδιά μας θα πληρώσουμε αυτή την αλαζονική συμπεριφορά με μείωση της οικονομικής δραστηριότητας (αφού οι πόροι θα έχουν περιορισθεί και το περιβάλλον δεν θα αντέχει άλλη επιβάρυνση), αλλά και με τη δαπάνη αποκατάστασης των ζημιών που προκαλούμε σήμερα.
Συμπερασματικά, σήμερα που ζούμε αυτή τη μεγάλη και πρωτοφανή αβεβαιότητα, μπορούμε να συνειδητοποιήσουμε πόσο σημαντικό είναι να αποκλείσουμε την επανάληψή της. Γι’ αυτό, πρέπει να αντιμετωπίσουμε τις αιτίες και όχι μόνο τα συμπτώματα της τρέχουσας οικονομικής κρίσης.
Ο κ. Μιχάλης Γκλεζάκος είναι Καθηγητής Πανεπιστημίου Πειραιώς.