Αυτό όμως δεν σημαίνει πως αποκλείει από τις σελίδες της – κι από την ιστοσελίδα της στο διαδίκτυο – απόψεις που αντιστρατεύονται τον καπιταλισμό.
Μέσα στην μέση της σημερινής βαθιάς διεθνούς οικονομικής κρίσης οι απόψεις όσων εκφράσθηκαν πάνω στο ζήτημα αυτό είναι εξαιρετικά ενδιαφέρουσες. Κυρίως διότι αποκαλύπτουν τον σχετικό διεθνή σκεπτικισμό αλλά και την αβεβαιότητα που υπάρχει για το μέλλον.
Οι περισσότεροι σχολιαστές καταλήγουν σε ένα κοινό περίπου συμπέρασμα. Ο καπιταλισμός έχει πλέον κυριαρχήσει σαν το μοναδικό βιώσιμο και αποτελεσματικό οικονομικό σύστημα. Και δεν κινδυνεύει από κανέναν ουσιαστικά στο μέλλον. Το ζήτημα βρίσκεται στην τελική μορφή που θα πάρει μετά το ξεπέρασμα της κρίσης. Το ερώτημα δηλ. δεν είναι αν θα επικρατήσει η όχι τελικά ο καπιταλισμός. Αλλά το είδος του καπιταλισμού που μετά την κρίση θα κυριαρχεί.
Η αγγλοσαξονικού τύπου ελεύθερη οικονομία της αγοράς, παρά το ότι εκεί γεννήθηκε η παγκόσμια οικονομική κρίση, αποδείχθηκε αποτελεσματικότερη σαν σύστημα κατανομής αγαθών και πλούτου. Οι ρυθμοί αύξησης των εισοδημάτων στις χώρες των Θατσερο-Ρηγκανικών εμπνεύσεων και επιλογών υπήρξαν εντυπωσιακά υψηλοί. Η καινοτομία, ο δυναμισμός της ατομικής επιχειρηματικότητας, η ταχύτητα προώθησης προϊόντων της επιστημονικής έρευνας στις αγορές, οι νέες τάσεις στην παιδεία αλλά και η αλματώδης άνοδος του βιοτικού επιπέδου και του στυλ ζωής αριθμητικά τεράστιων κοινωνικών ομάδων υπήρξε μοναδικός στην σύγχρονη ιστορία.
Την ίδια ώρα ο γνήσιος σοσιαλισμός ψυχορραγούσε, η ευρωπαϊκή σοσιαλδημοκρατία προσέκρουε στα ακίνητα εμπόδια των μεγάλων δημόσιων ελλειμμάτων, της ανασταλτικής για κάθε γρήγορη εξέλιξη κρατικής γραφειοκρατίας και στην στατικότητα ενός πνεύματος καχυποψίας απέναντι σε κάθε επαναστατικά καινούργιο. Ο «εφαρμοσμένος» σοσιαλισμός έχει πλέον εξευτελισθεί στα μάτια των λαών ενώ η σοσιαλδημοκρατία από μόνη της αποδείχθηκε ανίκανη να κρατήσει τις κοινωνίες σε εγρήγορση και την ευημερία σε υψηλά επίπεδα σε κάποιο βάθος χρόνου. Ακόμα και στην Σουηδία, όπου η ιδιότυπη καπιταλιστική σοσιαλδημοκρατία κυριαρχούσε για δεκαετίες, το αρμονικότερο σύστημα κοινωνικής ισορροπίας κατέρρευσε πνιγμένο σε ένα τέλμα κρατικίστικης ακινησίας και μεγάλων δημοσίων χρεών.
Τι ήταν όμως αυτό που τελικά δεν πήγε καλά και ο αγγλοσαξονικός καπιταλισμός πνίγηκε σε ένα ωκεανό τραπεζικών χρεών και λειτουργικής αβεβαιότητας; Μια εξήγηση είναι πως δεν λειτούργησαν οι μηχανισμοί ελέγχου για την τήρηση των κανόνων των αγορών. Είτε οι υπαρκτοί ρυθμιστικοί μηχανισμοί ξεπεράστηκαν από την δυναμική των αγορών στον τομέα των χρηματοπιστωτικών προϊόντων, είτε το ίδιο το κράτος επέβαλε συμπεριφορές παράκαμψης των κανόνων αυτών - στα άνευ εγγυήσεων χορηγούμενα στεγαστικά δάνεια.
Σε κάθε περίπτωση πάντως ο αδέσμευτος καπιταλισμός των αγγλοσαξονικών χωρών δεν λειτούργησε δίχως και σκοτεινές όψεις. Η αλματώδης αύξηση των εισοδημάτων προκάλεσε και θεαματικές κοινωνικές ανισότητες. Μπορεί μεν η ανισότητα να μην είναι αντικειμενικά τόσο σοβαρό πρόβλημα εφ’ όσον συνοδεύεται από υψηλούς ρυθμούς ευημερίας (αν οι περισσότεροι λ.χ. μετακινηθούν από το 50 και το 100 στο 200, ποιο ακριβώς είναι το πρόβλημα αν κάποιοι λίγοι βρεθούν στο 250 ή το 300;). Eφ’ όσον ουδείς στερείται, τι σημασία έχει αν κάποιος κερδίζει περισσότερα – για διαφορετική δουλειά βέβαια - από κάποιον άλλο;
Η μεγάλη ανισότητα όμως προκαλεί σοβαρές ψυχολογικές παρενέργειες. Με επιπτώσεις στο οικοδόμημα της κοινωνικής συνοχής. Είναι απαραίτητο λοιπόν ο καπιταλισμός της μετά την οικονομική κρίση εποχής να φροντίζει ώστε οι όποιες διαφορές εισοδημάτων – κάτι αναπόφευκτο σε ένα σύστημα ελεύθερων οικονομικών συναλλαγών – να συμπληρώνονται από σοβαρές και αποτελεσματικές κοινωνικές υπηρεσίες. Οταν η ανισότητα πλαισιώνεται από άθλια συστήματα υγείας, μια καταρρέουσα δημόσια τάξη και μια ανυπόληπτη παιδεία τότε ο κορμός της κοινωνίας κλυδωνίζεται και παραπαίει. Η συνοχή τότε δύσκολα μπορεί να εξασφαλισθεί και οι καταπιεσμένες μειοψηφίες θα βγούν πιθανότατα στους δρόμους.
Το μέλλον του καπιταλισμού λοιπόν βρίσκεται στην φροντίδα της κοινωνικής του φυσιογνωμίας. Που δεν συνδέεται άμεσα με το είδος των οικονομικών συναλλαγών. Στην Ελλάδα λ.χ. οι δαπάνες για κοινωνικούς στόχους (από τα ελεγχόμενα χαμηλά τιμολόγια της ΔΕΗ, την διάσωση με δημόσιο χρήμα χρεοκοπημένων ιδιωτικών επιχειρήσεων και τις επιδοτήσεις στην ακτοπλοΐα μέχρι τα κουπόνια του κοινωνικού τουρισμού, τις ενισχύσεις πολιτιστικών και ερευνητικών φορέων αλλά και την δωρεάν παιδεία – χώρια βέβαια τις καθαρές κοινωνικές δαπάνες για την υγεία, την πρόνοια και την ασφάλιση) είναι τεράστιες. Πνίγονται όμως στα γρανάζια μιάς απρόσωπης κι’ αναποτελεσματικής δημόσιας γραφειοκρατίας που μαζί με το άδικο και καθόλου ανταποδοτικό σύστημα φορολογίας προκαλούν το χάος της νεοελληνικής πραγματικότητας.
Εφ’ όσον θα συνεχίσουμε να ζούμε κάτω από ένα καπιταλιστικό σύστημα καλό θα είναι από τώρα να φροντίσουμε να το κάνουμε βιώσιμο, φιλικό για τους πολίτες και κοινωνικά αποτελεσματικό.
Ο Ανδρέας Ανδριανόπουλος είναι Διευθυντής Ινστιτούτου Διπλωματίας – Αμερικανικό Κολλέγιο Ελλάδας
(Από την εφημερίδα ΕΣΤΙΑ, 21/04/2009)